Ryc. 1. Bydgoszcz. Widok ze Starego Rynku na stanowisko 611 przed przystąpieniem do badań
Fig. 1. Bydgoszcz. View over site 611 from the Old Market before the commencement of excavations
Badania archeologiczno-architektoniczne w kwartale NE zabudowy przyrynkowej w Bydgoszczy przeprowadzono w trakcie dwóch sezonów badawczych - w latach 2008-2009 i 2012. Aktualnie teren wykopalisk przynależy do ul. Mostowej 2. Badany obszar obejmował kilka staropolskich parcel mieszczańskich, które podlegały procesom podziałów i scalania. Rozpoznanie archeologiczne objęło swym zakresem część E pierzei N Rynku podzielonej na planie P.J. Gretha z 1774 r. na cztery parcele budowlane. Trzy z interesujących nas działek były w tym czasie zabudowane. Od północy granicę stanowiska 611 wyznacza historyczny przebieg zatylnej uliczki, od zachodu ul. Mostowa, a od południa Stary Rynek. W poł. XIX w. zlikwidowano jedną z działek (Rynek 15) i wytyczono ul. Jatki. Współczesny kształt i wielkość badana działka uzyskała w wyniku komasacji dokonanej na potrzeby zrealizowanej w końcu lat 60. XX w. budowy wielkogabarytowego obiektu gastronomicznego zwanego "Kaskadą", który objął znaczą część terenu badań. W trakcie budowy usunięto relikty architektury murowanej oraz nawarstwienia średniowieczne zlokalizowane w obrysie budynku "Kaskady", a także w przylegającym bezpośrednio do niego pasie szerokości ok. 3 m. Uszkodzeniu uległy relikty architektury murowanej usytuowane w części N historycznych parcel przyrynkowych - Rynek 11, 13 i 15 (ryc.1).
Najstarsza lokacyjna zabudowa przyrynkowa była drewniana. Realizowano ją na wąskich działkach wypełnionych wydłużonymi w rzucie budynkami. Pierwotną zabudowę mogły tworzyć niemal wyłącznie wąskie, parterowe, drewniane, domy mieszkalne. W XIV w. wznoszono również pierwsze mieszkalne budynki w konstrukcji szkieletowej. Można przyjąć, że zabudowa rynkowa rozwijała się analogicznie jak w pozostałych kwartałach Starego Miasta, wypełnionych zwartą linią niewielkich kamienic mieszczańskich. W kolejnych stuleciach następowało skupianie kilku działek w jedną dużą parcelę zabudowaną masywniejszą murowaną, początkowo parterową kamienicą. Widoczne zmiany w zabudowie mieszkalnej miasta obserwujemy od XVI w. W toku prac archeologicznych odsłonięto korony zachowanych murów piwnicznych zalegających pod ul. Mostową. Odgruzowano zasypiska piwnic, których zawartość stanowił gruz ceglany i zaprawa wapienno-piaskowa, pochodzące z rozbiórki wyższych kondygnacji budynków. Do uprzednio opróżnionych i wyczyszczonych piwnic zrzucono materiał rozbiórkowy. Zniesienie naziemnej części zabudowy nastąpiło na przełomie 1939/40 r. (ryc. 2).
W systematyce podziału przestrzeni badawczej zastosowano podział na jednostki archeologiczne wytyczane dla każdego wydzielonego ścianami pomieszczenia piwnicznego. W pierwszym sezonie badawczym zinwentaryzowano piwnice 1-12, w drugim etapie oznaczone numerami 14-19. Przeprowadzono analizę architektoniczną z zastosowaniem podziału odkrytych reliktów na wydzielone jednostki architektoniczne (dalej JA), oznaczone numerami rzymskimi, których wzajemne korelacje umożliwiły ustalenie faz powstania poszczególnych elementów zabudowy. Wydzielono 100 JA będących w różnym stanie zachowania, na które składały się: fundamenty, mury, ściany, ścianki działowe, schody, posadzki. Ich wzajemne relacje ustalono poprzez analizę styków murów w oparciu o 214 zinwentaryzowanych węzłów (ryc. 3). Podziały chronologiczne faz zabudowy czytelne były w konstrukcji poszczególnych elementów oraz w rodzaju zastosowanych materiałów budowlanych. Wyraźnie wyodrębnia się strefa przyrynkowa, w której zachowały się relikty datowane na XVII-XVIII stulecie. Fundamenty wzdłużne budynków wzniesiono w konstrukcji kamienno-ceglanej opus emplectum, używając nieobrobionych kamieni polnych oraz cegieł ręcznych. Rzędy kamieni przedzielane warstwami zaprawy wapiennej stanowiły trzon fundamentu; cegieł użyto do budowy warstwy licowej murów piwnicznych oraz sklepień kolebkowych opartych na murach wzdłużnych.
W kamienicach Rynek 11 i 13 zastosowano system wnęk osadzonych konstrukcyjnie w murach piwnic posiadających nadproża łukowe. Ze ściany W kamienicy Rynek 15 (JA I) zachował się fragment części naziemnej w postaci muru szerokości 0,8 m zachowanego do pięciu rzędów cegieł o wymiarach 29 × 13,5 × 8 cm łączonych szaro-białą zaprawą wapienną. Poniżej znajdował się fundament zbudowany z głazów narzutowych układanych warstwami. Przestrzenie pomiędzy kamieniami wypełniono gruzem ceglanym i zaprawą. Fundament mógł być wspólnym murem granicznym dla działek nr 13 i 15. W części N pozostał jedynie dolny rząd głazów fundamentowych. Do fundamentu przylegała ściana E klatki schodowej działki Rynek 13 (JA II), zachowana na długości 5 m, o szerokości 0,4-0,6 m. Mur wzniesiono z cegieł ręcznych o wymiarach 29/25 × 13,5 × 7,5 cm. Cegły łączono zaprawą wapienną o spoinie roztartej, grubej do 3 cm. W piątym rzędzie nad posadzką zastosowano układ cegieł na rolkę, nad nim wątek główka‑wozówka zachowany dla dwóch rzędów cegieł, powyżej wątek zaburzony. Nad szóstym rzędem cegieł ponownie wątek regularny przez pięć rzędów do poziomu wnęki, powyżej wątek nieregularny. W murze znajdowały się dwie wnęki: jedna w wyższym biegu schodów o szerokości 0,7 m i druga poniżej, szerokości 0,8 m, zamknięta łukiem odcinkowym opartym na różnej wysokości: 0,58 m i 0,95 m. Wnęka posadowiona wyżej była głęboka na półtorej wozówki, w stropie uszkodzona. Wnęka poniżej miała głębokość jednej wozówki i nadproże z łuku odcinkowego z cegłami ustawionymi główkowo. Narożne cegły przy obu wnękach miały sfazowane krawędzie. Na ścianie były czytelne ślady przebiegu drewnianych schodów. Zachowało się punktowo wtórne obrzucenie tynkiem, wykonane po demontażu drewnianych schodów w miejscach ubytków. W ścianie pozostały dwa otwory maculcowe. Przeciwległa ściana (JA X) – długości 4 m, wysokości 3 m i szerokości 0,4 m – wydzielająca pierwotną klatkę schodową posiadała analogiczny układ wnęk ustawionych zgodnie z biegiem schodów oraz dodatkową wnękę zlokalizowaną w przyziemiu szerokości 1,25 m i wysokości maksymalnej 1,10 m, zamknięta nadprożem łukowym z cegieł ustawionych główkowo. Ścianę wzniesiono z cegieł ręcznych o wymiarach 28-32 × 14 × 8 cm, łączonych białoszarą zaprawą wapienną ze spoiną roztartą szerokości 1-3 cm (ryc. 4).
W trakcie badań odsłonięto mur nośny, będący wspólną ścianą sąsiedzką dla działek Rynek 11 i 13 (JA III). Całkowita wysokość zachowanego muru wynosiła do 3 m, długość – 7 m, szerokość właściwa – 1,0-1,2 m. W koronie muru uchwycono jedną warstwę wymurowania ściany ceglanej w pomieszczeniach parteru budynku, ściana miała 0,8 m szerokości. Bezpośrednio pod warstwą cegieł pojawiał się strop fundamentowania zbudowany z nieobrobionych głazów narzutowych. W zachowanym trzonie muru odnotowano 6 warstw kamieni przedzielanych warstwami zaprawy wapiennej z gruzem ceglanym. Większe i mniejsze kamienie ułożone były w 2-3 rzędach o przebiegu N-S. Kamienne jądro muru oblicowano następnie obustronnie cegłami, wznosząc sklepienie kolebkowe, indywidualnie dla pomieszczeń piwnicznych każdego budynku sąsiadujących ze sobą parcel. W obu piwnicach zastosowano podobne rozwiązanie konstrukcyjne, posadawiając ceglaną podstawę wyprowadzenia sklepienia na jednorzędowej ławie fundamentowej z kamieni polnych. Poziom podstawy sklepienia wykonano, układając warstwę główkową cegieł na płask. Oblicowanie ściany nośnej od strony E w postaci oryginalnej zachowało się na długości 4 m, od strony S skute w skośnej płaszczyźnie – w związku ze wstawieniem nowej klatki schodowej w narożniku SW piwnicy. Pierwotne sklepienie piwnicy zachowało się do wysokości 19 warstw cegieł, z których pierwszych 6 warstw stanowi podstawę do wyprowadzenia sklepienia, a pozostałe to łuk kolebki. Na ławie z jednego rzędu kamieni polnych warstwę cegieł ustawiono na rolkę, na nich prosto 5 rzędów cegieł z zachowanym wątkiem główka-wozówka. Powyżej wyprowadzono sklepienie, w którym przeważał główkowy układ cegieł, co określa grubość sklepienia na rozmiar wozówki. Cegły łączono zaprawą wapienną ze spoiną szerokości do 3 cm, nieopracowaną. Wymiary cegieł użytych do budowy są zróżnicowane: 14,5-15,0 × 8,0-9,5 × 28,0-30,5 cm. Punktowo zachowały się pozostałości tynku z pobiałami. Oblicowanie ściany nośnej od strony W zachowane było do wysokości 27 warstw cegieł. W części N ściany sześć rzędów od poziomu piwnicy stanowiło podstawę do wyprowadzenia sklepienia kolebkowego. W części S na długości 1,4 m od wyjścia z murowanej klatki schodowej pozostawiono prostą płaszczyznę ściany dla otwarcia drzwi. Na obecność drzwi wskazują zawiasy z kutego żelaza, osadzone konstrukcyjnie w murze. Do budowy ściany użyto cegieł ręcznych o zróżnicowanych wymiarach: 12-15 × 7-10 × 28-34 cm, łączonych zaprawą wapienną ze spoiną szerokości 1-3 cm, roztartą. Nie stwierdzono występowania regularnego wątku w układzie cegieł. Warstwę licową w podstawie sklepienia przylegającą bezpośrednio do jądra muru dopasowano do nieregularnego kamiennego wnętrza. Oblicowanie ściany nośnej od strony W w murowanej klatce schodowej zachowało się w postaci pionowej ściany wykonanej z cegieł ręcznych łączonych zaprawą wapienną. W ścianie umiejscowiono dwie – ustawione wznosząco z biegiem schodów – wnęki o (jednakowej) szerokości 0,6 m i różnej głębokości. Niższa z wnęk – głęboka na 0,3 m (płytsza) – była przewiązana z warstwą licową ściany i zamknięta łukiem odcinkowym osadzonym na wysokości 0,64 m (ze strzałką łuku 0,21 m). Wyższa z wnęk – głęboka na 0,43 m (głębsza) – przylegała do kamiennej powierzchni wnętrza muru i była zamknięta łukiem odcinkowym osadzonym na wysokości 0,54 m (ze strzałką łuku na 0,18 m). Bieg schodów był w ścianie czytelny w postaci otworów po drewnianych stopnicach, z zachowanymi bolcami z kutego żelaza służącymi zablokowaniu stopnic (ryc. 5).
Mur nośny będący wspólną ścianą sąsiedzką dla działek Rynek 9 i 11 (JA IV) miał długość 12 m i zachowany był do wysokości 3 m. Wzniesiono go w technice opus emplectum, a trzon stanowiły ułożone warstwowo głazy. W stropie zarejestrowano relikty naziemnej części ściany sąsiedzkiej wzniesionej w konstrukcji kamienno-ceglanej, z użyciem nieobrobionych kamieni polnych wystających przed płaszczyznę ściany. Ściana parteru o szerokości 0,9 m zachowana była maksymalnie do pięciu warstw cegieł. Posadowiona została na kamiennym fundamencie oblicowanym obustronnie warstwą cegieł tworzącą sklepienie kolebkowe indywidualnie dla każdej z piwnic. Pachę sklepienia wypełniono piaskiem z drobnym gruzem ceglanym i zaprawą. W murze międzysąsiedzkim stwierdzono obecność klatki schodowej prowadzącej do piwnicy budynku Rynek 11 (JA XXVII), przewiązanej z konstrukcją muru oraz oryginalnie opracowanej w warstwie licowej sklepienia. Klatka schodowa charakteryzowała się nieznaczną szerokością wynoszącą ,5‑0,7 m. Od parteru prowadziło osiem ceglanych stopni w linii muru, zakręcających następnie pod kątem prostym w kierunku E. Poszczególne stopnie miały nieujednoliconą szerokość i wysokość, co wynikało z konieczności dopasowania do nieregularnego kamiennego wnętrza muru. Zabudowa tej działki jest chronologicznie późniejsza w stosunku do sąsiedniej, z którą dzieli fundament. Wyjście z klatki stanowił otwór przesklepiony łukiem odcinkowym, wykonanym z cegieł w ustawieniu główkowym. Usytuowanie wskazuje, że było to bezpośrednie zejście z pomieszczenia na parterze do piwnicy, do której prowadziła również oddzielna murowana klatka schodowa z wyjściem bezpośrednio na rynek.
Oblicowanie ściany nośnej od strony E (piwnica pod budynkiem Rynek 11) wykonano z cegieł ręcznych o zróżnicowanych rozmiarach: 28-32 × 8-9 × 14-15 cm. Cegły łączono szarą zaprawą wapienną. Spoina o szerokości 1-3 cm była roztarta. Ścianę piwnicy wzniesiono na ławie z kamieni polnych, na której wymurowano osiem warstw cegieł jako podstawę do wyprowadzenia sklepienia. Pierwsza warstwa cegieł na ławie jest częściowo ustawiona na rolkę. W rzędach cegieł stanowiących podstawę sklepienia zaobserwowano zastosowanie miejscami wątku gotyckiego. Łuk sklepienia z cegłami jest przede wszystkim w układzie główkowym. Oblicowanie ściany nośnej od strony W (piwnica pod budynkiem Rynek 9) na odcinku długości 4 m zostało wykonane w postaci sklepienia kolebkowego, następnie w kierunku S ściana była prosta – w związku z istniejącą tam pierwotnie klatką schodową oraz niewielką wnęką na płaszczyznę drzwi. Sklepienie kolebkowe zostało wyprowadzone z podstawy, na którą składało się sześć warstw cegieł posadowionych na ławie fundamentowej z kamieni. Układ cegieł u podstawy miejscami miał wątek gotycki, w samym sklepieniu zastosowano układ główkowy z zachowanymi siedmioma warstwami cegieł. Do wzniesienia ściany użyto cegieł o wymiarach 28-30 × 13,5-14,0 × 8-9 cm, łączonych biało-szarą zaprawą wapienną, ze spoiną szerokości 1-3 cm, nieopracowaną. Punktowo zachowały się ślady obrzucenia tynkiem.
Kamienica zlokalizowana u zbiegu Mostowej i Rynku 9 z uwagi na podwojoną szerokość posiadała wewnętrzny fundament nośny dzielący piwnice na trakty E i W, skomunikowane ze sobą przejściami w murze. Fundament wewnętrzny (JA: V, XX, XXX) – zbudowany analogicznie jak mury międzysąsiedzkie w technice opus emplectum – stanowił oparcie dla sklepień kolebkowych. W stropie uchwycono wyprowadzenie ściany o szerokości 0,9 m dla pomieszczeń parteru, zachowane do czterech warstw cegieł. Ścianę w części naziemnej wzniesiono w konstrukcji kamienno-ceglanej, z użyciem nieobrobionych kamieni polnych wystających przed lico ściany. Do budowy warstwy licowej użyto cegieł ręcznych, pokrytych następnie warstwą tynku ze śladami malowania niebieską farbą. W dwóch miejscach w przebiegu fundamentu wyprowadzono murowane schody (JA XXIII i XXXIV) konstrukcyjnie połączone z murem, stanowiące pierwotne zejścia do piwnicy z parteru budynku, które następnie w trakcie użytkowania zamurowano lub przebudowano.
Fundament obwodowy o przebiegu wzdłuż ul. Mostowej (JA VI) w trakcie badań odsłonięto od strony wewnętrznej, szerokości nie uchwycono. Przez analogię do równoczasowego muru E można określić jego konstrukcję jako kamienno-ceglaną, gdzie kamienne jądro byłoby nieopracowane od nieeksponowanej strony W, graniczącej z ul. Mostową. Warstwę licową wymurowano od strony E w pomieszczeniach piwnicy. Oblicowanie muru cegłami ręcznymi stanowiło sklepienie kolebkowe, wyprowadzone z kilku pionowych warstw cegieł. W momencie odsłonięcia cegły pokryte były tynkiem pomalowanym niebieską farbą. Łuki sklepienia zachowane były fragmentarycznie, jednak pozwoliły wykreślić krzywiznę sklepienia. Ze względu na ukośny przebieg granicy działki wzdłuż ul. Mostowej, zachowując linię W zabudowy, w piwnicy zastosowano konstrukcyjny uskok sklepienia (węzeł 92). W przebiegu ściany znajdowały się pierwotne i wtórne otwory. W murze stwierdzono trzy otwory osadzone konstrukcyjnie: dwa – prawdopodobnie okienne – szerokości 1,11 m i 0,95 m oraz środkowy szerokości 1,47 m, stanowiący wpust do piwnicy z ul. Mostowej.
Fundamenty obwodowe graniczące z rynkiem miały odmienną konstrukcję od murów wzdłużnych, nie stanowiły podstawy sklepienia. Podczas badań odsłonięto jedynie ich wewnętrzną stronę. Na działce Rynek 13 odsłonięto ścianę frontową (JA VII) z odsadzką. W pomieszczeniu pierwotnej klatki schodowej (Piwnica 12) odsadzkę wykonano z dociętych do płaszczyzny kamieni polnych. Docięte głazy znajdowały się w dolnej partii, górną partię muru wykonano z cegieł. W kamienno-ceglanej konstrukcji muru na trzech rzędach cegieł warstwowo ułożono polne kamienie; przestrzenie pomiędzy kamieniami wypełniono cegłami, gruzem ceglanym, zaprawą wapienną oraz piaskiem. Dwa dolne rzędy kamieni wraz z podmurówką z cegieł tworzyły odsadzkę i były wysunięte przed lico na ok. 0,3 m. Ściana S właściwego pomieszczenia piwnicznego (Piwnica 11) w dolnej partii posiadała odsadzkę szerokości 0,12-0,14 m. Ścianę wzniesiono w konstrukcji kamienno-ceglanej, nie zaobserwowano stałego układu w użyciu cegieł i kamieni. W licu ściany kamienie docięte były płaszczyznowo. Nie można wykluczyć, że docięcie kamieni nastąpiło w trakcie wbudowywania nowej klatki schodowej. Licowanie ściany było dostawione do ścianki działowej wydzielającej klatkę schodową. Taki układ powiązań wskazuje, że w pierwszej kolejności wykonano kamienny fundament obwodowy, następnie dostawiono do niego ceglaną ścianę klatki schodowej, dopiero potem wykonano licowanie ściany S.
Na działce Rynek 11 fundament nośny obwodowy o przebiegu wzdłuż granicy S działki (JA VIII) przylegającej do rynku zbudowano w konstrukcji kamiennej. Całkowita długość muru wynosiła 6 m, długość z odsłoniętym licem – 3 m. Wzniesiony został bez użycia zaprawy z warstwowo ułożonych na sobie głazów; szczeliny wypełniono mniejszymi kamieniami oraz piaskiem. Uchwycono sześć warstw kamieni spoczywających na sobie. Nie odnotowano śladów wskazujących na licowanie ściany wewnątrz piwnicy.
Mur nośny obwodowy działki Rynek 9 (JA IX) ze względu na lokalizację na granicy parceli został rozpoznany w części wewnętrznej. W stropie uchwycono jeden rząd kamieni polnych oblicowany od środka warstwą cegieł. Ściana S piwnicy wymurowana została z cegieł ręcznych, łączonych zaprawą wapienną.
Zaobserwowana sytuacja wskazuje, że mury wzdłużne – wspólne dla sąsiadujących ze sobą działek – wzniesiono w ujednoliconej technologii, natomiast południowe fundamenty graniczne nie są już tak zunifikowane, skonstruowano je indywidualnie dla każdej z parcel.
Zabudowę strefy N działki wykonano z zastosowaniem odmiennych niż w strefie przyrynkowej rozwiązań konstrukcyjnych. Podstawowy materiał budowlany stanowiła cegła maszynowa, z której wzniesiono proste ściany fundamentowe (ryc. 6).
Dostępne do badań źródła pisane pozwalają prześledzić historię zabudowy badanej wykopaliskowo części E pierzei N Rynku dopiero od początku XVIII w. Pozostałości odkrytej zabudowy można odnieść do zachowanych w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy źródeł pochodzących z XVIII-XIX w., zawierających projekty architektoniczne, które informują o czasie wzniesienia poszczególnych budynków lub planowanych przebudowach obiektów istniejących.
Działka narożna zlokalizowana u zbiegu ul. Mostowej i pierzei NE Starego Rynku przypisana była do dwóch adresów: Mostowa 2 oraz Rynek 9. Pierwszymi znanymi właścicielami narożnej parceli przed 1702 r. była rodzina Łochowskich; następnie Barbara z Łochowskich Palędzka, małżonka chorążego bydgoskiego Macieja Palędzkiego, a w 1720 r. właścicielem był Jan Andrzej Palędzki. W tym samym roku działka przechodzi – aż do 1761 r. – na własność Jana Boruskiego, rajcy i burmistrza bydgoskiego. Historia zabudowy odnosząca się do odkrytych reliktów architektury informuje, że na długo przed 1720 r. na rogu Rynku i Mostowej znajdował się duży, murowany dom mieszkalny składający się z dwóch mniejszych połączonych ze sobą kamienic, stojących wzdłuż ul. Mostowej oraz frontem usytuowanym od Rynku. Prowadziły do niego dwa wejścia: z Rynku i z Mostowej. Dom z niewielkimi zmianami przetrwał do 1868 r. Miał dwie sklepione kolebkowo piwnice, jedno piętro, poddasze, dach dwuspadowy. W 1868 r. K. Teschner wnioskował o rozbudowę tego domu o drugie piętro i poddasze użytkowe w typie mezzanino. Kamienica bez istotnych zmian przetrwała do momentu rozbiórki na przełomie 1939/40 r. (AGmB sygn. 267, 268; AmB sygn. 2211, k. 192-220). Projekt przebudowy z 1868 r. zawiera rysunki rzutów piwnic istniejących pod budynkiem narożnym usytuowanym u zbiegu Rynku i Mostowej w kontekście planowanej rozbudowy. Rozmieszczenie piwnic i konstrukcja sklepień na rzutach projektowych odpowiadają sytuacji zinwentaryzowanej podczas badań archeologicznych. Pozwala to przypisać poszczególne pomieszczenia piwniczne odpowiedniej fazie zabudowy.
O szczególnym charakterze tej działki zadecydowało scalenie w jedną własność dwóch parcel lokacyjnych mających prostokątny wydłużony kształt, gdzie szerokość działki wynosząca 6‑7 m, przy długości osiągającej 30 m, w dużym stopniu determinowała rozkład zabudowy i sposób użytkowania. Nie można ustalić daty połączenia sąsiadujących ze sobą działek. W okresie wznoszenia odkrytej podczas badań archeologicznych zabudowy był to już stan istniejący, który umożliwił ówczesnemu właścicielowi wzniesienie budynku o znacznej kubaturze. Projekt elewacji od strony ul. Mostowej ukazuje widok dwóch połączonych ze sobą kamienic, z których ta zlokalizowana na rogu ze Starym Rynkiem jest kubaturowo większa niż kamienica zlokalizowana w części N parceli posiadającej front od ul. Mostowej. Zaakcentowany jest odmienny poziom parteru w obu budynkach, co znalazło odbicie w obniżeniu poziomu piwnicy w strefie NW badań. Masywny budynek narożny posiadał dwie przesklepione kolebkowo piwnice z wydzielonymi częściami N i S o sklepieniach opartych na szerokich murach wzdłużnych. Z pozyskanych danych archeologicznych wyłania się obraz funkcjonalno-przestrzenny zabudowy narożnej u zbiegu pierzei N Rynku i pierzei E ul. Mostowej. Budynek przed przebudową był podpiwniczony dwoma sklepionymi kolebkowo piwnicami. W piwnicach wzdłuż ul. Mostowej znajdował się ciąg otworów okiennych. Zejście do piwnicy prowadziło bezpośrednio z Rynku wydzieloną klatką schodową z niezachowanymi drewnianymi schodami. Zejście do piwnic z kubatury parteru wiodło dwoma klatkami schodowymi wbudowanymi oryginalnie w nośnym murze działowym, oba wyjścia prowadziły do traktu E piwnicy. Pierwotnie piwnice posiadały brukowane dna. Przypuszczalnie bezpośrednio po budowie ich sklepienia nie były otynkowane. Zastosowano eksponowanie cegły, o czym może świadczyć roztarta spoina. Strzałka sklepienia wskazuje na wysoki poziom parteru, co znajduje potwierdzenie na akwareli P.B. Jaekla przedstawiającej sytuację z ok. 1810 r. (ryc. 7), gdzie z rynku na parter budynku prowadzą trzy masywne stopnie. W trakcie przebudowy zgodnej z projektem z 1868 r. wykonano piwnice o różnych wymiarach pod całością zabudowy w części N parceli. Na styku z zachowaną zabudową zlokalizowaną w części S parceli dostawiono nowe mury piwniczne do pozostawionych piwnic, których stan techniczny pozwalał na adaptację do nowych potrzeb. Dna piwnic wyłożono posadzkami wykonanymi z cegieł ułożonych na pasówkę. Płaszczyzny sklepień otynkowano. Utworzono ujęcie wody ze studni artezyjskiej zlokalizowanej w piwnicy. Najmłodsze ingerencje w substancję piwnic wykonano w XX w. Piwnice skomunikowano z poziomem parteru nowymi schodami, klatki schodowe w murze zostały zamurowane, co sugeruje przebudowy w parterze budynku. Wylano wylewki betonowe na posadzkach piwnicznych. Wstawiono piec centralnego ogrzewania, dla którego zbudowano w ścianie przewód kominowy, dzielący trakt W na odizolowane piwnice N i S.
Sąsiadująca od wschodu działka Rynek 11 posiada historię zabudowy informującą, że w 1720 r. na parceli stała zrujnowana kamienica, którą rozebrano przed 1760 r. Nowy – zapewne prowizoryczny – dom powstał w latach 1763-1774 z inicjatywy rodziny Ogórkowskich. Rozebrano go w 1784 r. w związku z budową okazałej murowanej kamienicy frontowej ze skrzydłem bocznym i szachulcową stajnią końską w podwórzu. Kamienica frontowa miała jedną sklepioną piwnicę, dwa piętra i poddasze. Na parterze i pierwszym piętrze kamienicy frontowej i bocznego skrzydła były po trzy izby z przedpokojem i kuchnią; na drugim piętrze kamienicy znajdowały się dwie izby, przedpokój i kuchnia. Wedle bilansu z 1785 r. koszt budowy wyniósł 3884,20 talara. Kamienica bez większych zmian przetrwała do XX w. – modernizowano jedynie jej wnętrze. M.in. w 1889 r. kupiec Auerbach urządził dwa pokoje mieszkalne na poddaszu wedle projektu i wykonawstwa mistrza ciesielskiego A. Brandta. Zabudowę wyburzono na przełomie 1939/40 r. (AGmB, sygn. 268, 269, 270; ABmB, sygn. 4353).
Pozyskane dane archeologiczne dostarczyły informacji o układzie funkcjonalno-przestrzennym przyziemia budynku wzniesionego w 1784 r. Bezpośrednio z Rynku prowadziła do piwnicy murowana klatka schodowa, która ze względu na konstrukcję i gabaryty stanowiła główną komunikację z piwnicą. Posiadała dwie konstrukcyjne wnęki ustawione wznosząco z biegiem schodów, umożliwiające doświetlanie wnętrza. Wejście do piwnicy zamykały drzwi, po których czytelne ślady to kute żelazne zawiasy oraz zaplanowana prosta płaszczyzna ściany na oparcie drzwi po ich otwarciu. Drugie zejście do piwnicy zlokalizowane wewnątrz budynku było wyprowadzone we wspólnym murze sąsiedzkim o przebiegu wzdłuż granicy W działki. Była to wąska murowana klatka schodowa, z uwagi na wymiary raczej z przeznaczeniem do komunikacji osobowej aniżeli do transportu towarów. Obie klatki schodowe prowadziły do głównej piwnicy. Pod frontową częścią budynku zlokalizowana była mała wydzielona piwniczka, od południa stykająca się z fundamentem frontowym, ograniczona od północy oryginalną ścianką działową oddzielającą ją od głównej piwnicy. Piwniczka posiadała głęboką wnękę pod schodami. Dno piwniczki pierwotnie wyłożone było brukiem wykonanym z małych i drobnych kamieni. W ostatnim etapie użytkowania założono drewnianą podłogę z desek.
Całkowita długość piwnicy wynosiła niemal 10 m. Dalsza część budynku w kierunku N była niepodpiwniczona, na co wskazuje brak po stronie E warstwy licowej w dalszym przebiegu wspólnego muru sąsiedzkiego. Piwnica posiadała sklepienie kolebkowe oparte na murach wzdłużnych. Strzałka sklepienia określa niski poziom parteru. Do budowy sklepień i ścian piwnicy użyto cegieł ręcznych o dużych rozmiarach i nieujednoliconej wielkości, miejscami układanych w wątku gotyckim.
Kolejna sąsiadująca od wschodu działka to Rynek 13. Znana historia zabudowy parceli informuje, że w latach 1760-1774 były to dwie połączone prostopadle względem siebie niezabudowane działki budowlane. Murowaną kamienicę wzniósł na nich kupiec Ziegler w latach 1782-1790. W następnych dziesięcioleciach została podwyższona, gdyż w 1890 r. miała trzy piętra i poddasze. Wyburzono ją na przełomie 1939/40 r. (AGmB, sygn. 270, 271).
W budynku wzniesionym w latach 1782-1790 klatka schodowa była zlokalizowana w jego części SE. Prowadziła bezpośrednio z Rynku do pomieszczeń piwnicznych. Schody drewniane nie zachowały się. Ściany klatki schodowej posiadały symetrycznie rozmieszczone wnęki ustawione zgodnie z kierunkiem wznoszenia się schodów. Pod frontową częścią budynku znajdowała się niewielka piwniczka, wydzielona oryginalną ścianką działową. Główne pomieszczenie piwnicy znajdowało się na północ od małej piwniczki i od wyjścia z klatki schodowej; długości piwnicy nie udało się ustalić, zabudowa została zniesiona podczas budowy „Kaskady”. Piwnica przesklepiona była kolebkowo, sklepienie oparte na murach wzdłużnych, płaszczyzna sklepienia pokryta tynkiem. Strzałka sklepiania wyznacza wysoki poziom użytkowy parteru. Posadzka wykonana z dużych cegieł ręcznych ułożonych na płask na pasówkę. W XIX w. w narożniku SW piwnicy wprowadzono nową klatkę schodową, zbudowaną z cegieł maszynowych.
Kamienice stojące przy pierzei rynkowej NE posiadały wspólne ściany sąsiedzkie na granicy działek Rynek 9 i 11 oraz 11 i 13. Była to praktyka powszechnie stosowana w ośrodkach miejskich. Oszczędzano w ten sposób na przestrzeni działki, a przede wszystkim zmniejszano koszty budowy kamienicy. Zachowano rytm rozmieszczenia zejść do pomieszczeń piwnicznych bezpośrednio z Rynku, umiejscawiając je w częściach E kamienic (ryc. 8).
Na podstawie kwerendy historycznej wyróżniono sześć podstawowych faz zabudowy, które znajdują potwierdzenie w wynikach przeprowadzonych badań archeologiczno-architektonicznych. Najstarsze uzyskane informacje odnoszą się do budynku zlokalizowanego u zbiegu ul. Mostowej i Rynku, gdzie odnotowano zabudowę sprzed 1720 r. (faza A). Źródła archiwalne na sąsiedniej działce Rynek 11 wymieniają zabudowę powstałą po 1784 r. (faza B). W latach 1782-1790 powstał budynek na działce Rynek 13 (faza C). Zabudowę parceli Rynek 15 zrealizowano w latach 1790-1816 (faza D), gdzie następnie pod koniec XIX w. wytyczono ul. Jatki. Kolejny etap (faza E) dotyczy budowy i remontu dla adresu Mostowa 2 wykonanego w 1868 r. Ostatnią fazę (faza F) stanowią przebudowy zrealizowane w XX w. (ryc. 9).
Archaeological and architectural research into north-eastern quarter of the building development in the market square in Bydgoszcz was carried out in the course of two research seasons: in one between 2008 and 2009 and the other in 2012. The area subject to research covered a few town plots, which during their use underwent the processes of both division and joining. The plot gained its current shape and size as a result of enclosure made at the end of the 1960s for the purpose of the construction of a large-scale catering place called Kaskada, which covered a substantial part of the excavation area. During construction works relics of brick structures as well as medieval contexts located within the outline of Kaskada as well as in the three-metre wide strip of land directly adjoining the building were removed. At that time the relics of brick architecture located in the northern part of historic plots in the market square Market 11, 13, 15 were damaged. In the course of archaeological excavations the tops of preserved basement walls located under Mostowa Street were uncovered. The levelling of structures above the ground took place between 1939 and 1940. Architectural analysis, which applied the division of the uncovered relics into separate units was carried out; their the mutual correlations enabled the establishing of stages of the construction of individual elements of the uncovered building development. The following were explored: foundations, walls, partition walls, stairs as well as floors. Their mutual relationship was established by the analysis of junctions on the basis of located systems. Chronological divisions of construction stages were readable in the construction of individual elements as well as in the choice of building materials used. The market zone, in which relics dated between the 17th and the 18th centuries survived, is clearly visible. The longitudinal foundations of the buildings were of brick and opus emplectum masonry of rough field stones and handmade bricks. Rows of stones separated with lime mortar made up the stem; bricks were used for the construction of the wall face of the basement and barrel vaults resting on longitudinal walls. The situation observed indicates that longitudinal walls common for adjoining plots were constructed in a unified technology, while southern border foundations were not that uniform, they were constructed individually for each parcel. The construction technology of buildings located in the northern zone of the plot dating to the 19th century was different from the one applied in the older market zone. The basic building material was machine made brick used for the construction of simple foundation walls. Town houses located in the north-eastern market frontage shared walls on borders of plots at Market 9 and 11 as well as at Market 11 and 13. The three explored townhouses built next to each other follow a certain rhythm of the construction of stairs leading to basement rooms directly from the market, in that they are located in eastern parts of the buildings. Written sources available for research purposes enable the tracing of the buildings which were excavated in the eastern part of the northern frontage of the Market since no earlier than the beginning of the 18th century. On the basis of preliminary research of written sources the building process was divided into six basic stages, which are confirmed by the results of archaeological and architectural research. The oldest information obtained refers to the building located at the junction of Mostowa Street and the Market, were buildings were constructed before 1720. Archive sources relevant to plot at Market 11 mention buildings constructed after 1784. In 1782-1790 a building was constructed in plot at Market 13. Buildings at Market 15 were constructed between 1790 and 1816, where later, at the end of the 19th century Jatki Street was delineated. Further state is relevant to the construction and the renovation of the building at Mostowa Street 2, which was made in 1868 The last stage is relevant to rebuilding works in the 20th century.