Żetony DAG Fabrik Bromberg
Dodane przez admin dnia Lipca 05 2009 20:00:35
Budowę zakładu chemicznego Dynamit Aktien Gesellschaft vorm. Alfred Nobel & Co. Bromberg rozpoczęli Niemcy w 1939 roku. Zlokalizowano go na skraju Puszczy Bydgoskiej, w południowo-wschodniej części Bydgoszczy. Zakład zajmował się produkcją materiałów wybuchowych i elaboracją amunicji. Przez DAG Bromberg, od etapu budowy, poprzez produkcję przewinęło się w latach 1939-1945 ponad 50 tysięcy jeńców i pracowników przymusowych z wielu krajów Europy. Teren zakładu dzieliła na dwie połowy zbudowana w latach 30. XX wieku tzw. francuska linia kolejowa, łącząca Śląsk z Gdynią. Podzielony w ten sposób obszar zakładu nosił nazwę DAG I - Kaltwasser (zachodni) i DAG II – Brahnau (wschodni).
Budowę zakładu rozpoczęto w 1939 roku od wygrodzenia terenu, budowy sieci wodnych i kanalizacyjnych, dróg kołowych i torów kolejowych. Produkcję uruchomiono w 1942 roku. Do zajęcia fabryki w styczniu 1945 roku przez jednostki Armii Czerwonej i Wojska Polskiego wybudowano na obszarze około 25km kwadratowych 1500 budynków bezpośredniej produkcji i zaplecza. Większość z nich pozbawiona pierwotnego wyposażenia przetrwała do dziś w nienaruszonym stanie. Na jednym z dawnych wydziałów NGL – produkcji nitrogliceryny finalizuje się projekt uruchomienia skansenu przemysłowego.
Nierozerwalnie związane z historią zakładu są funkcjonujące na jego obszarze wewnętrzne środki płatnicze i rozliczeniowe. Obecnie znane są dwa ich typy. Pierwszy wykonano z rzadko spotykanego dla tego rodzaju znaków wartościowych, sztucznego tworzywa. Można założyć, że różni byli użytkownicy znanych żetonów. Z jednej strony była to niemiecka dyrekcja i kadra naukowo-techniczna, z drugiej zaś przymusowi pracownicy.
Żeton dla niemieckiej obsługi wykonano z dwubarwnego warstwowo zgrzewanego tworzywa. Strona główna, z legendą określającą emitenta jest barwy białej, spodnia zaś czarnej. Umieszczono na nim w centralnym polu poziomą inskrypcję GESCHIRRMARKE/WRT. 2/,-, podkreśloną u dołu otokową legendą określającą emitenta DYNAMIT A.G. BROMBERG. U góry wykonano otwór służący do jego zawieszania (przechowywania) [1]. Całość zamknięto w dookolnej liniowej obwódce (Ryc. 1).
W wolnym tłumaczeniu możemy jego funkcję zaklasyfikować jako żetonu naczyniowego. Używany zapewne był w budynku, wybudowanego w 1942 roku, tzw. Kasyna, w którym mieściła się między innymi kantyna i kręgielnia dla pracujących w zakładzie Niemców [2]. Wiadomo, że zwykli robotnicy otrzymywali kiepskiej jakości posiłki regeneracyjne zwane „Werksupe”. Obiady dla Niemców były natomiast trzydaniowe. Na terenie zakładu znajdowały się również inne mniejsze kantyny dla kadry. Trudno wyrokować, czy powyższy żeton funkcjonował również na ich terenie, choć wydaje się to mało prawdopodobne. Nie wiemy także czy były inne jego odmiany o zróżnicowanych wartościach. Umieszczona na nim liczba 2 miała zapewne odniesienie do jego wartości w niemieckich markach. Niepełny zapis wartości (niem. Wert) jako WRT można tłumaczyć brakiem miejsca na żetonie dla litery E.
Drugi żeton, bez określonego emitenta, znaleziono na terenie zakładu w strefie NGL - produkcji nitrogliceryny, na obszarze planowanego skansenu przemysłowego. Krążek wycięto z aluminiowej blachy, wybijając na nim cyfry 79, ponad którymi wykonano otwór do zawieszania [3] (Ryc. 2).
Żeton wykonano w sposób niestaranny. Czas jego użytkowania, jak i pewna bezpośrednia łączność z DAG Bromberg pozostaje z braku analogii wysoce hipotetyczna. Mógł on być również wykonany jako żeton narzędziowy już po przejęciu fabryki przez zarząd polski. Można by go w tym przypadku łączyć z funkcjonującymi do dziś zakładami chemicznymi [4].
[1] Średnica-3,97cm, grubość-0,15cm, średnica otworu-0,36cm.
[2] Budynek Kasyna zachował się do chwili obecnej i znajduje się przy ulicy Świetlicowej 8, pełniąc funkcje mieszkalne.
[3] Średnica-2,85-2,9cm, grubość-0,135cm, średnica otworu-0,45cm.
[4] Informacje historyczne wg Z. Gruszka, Tabliczki z Dynamit AG vorm. Alfred Nobel & Co. Bromberg, Bydgoszcz 2000, oraz dzięki uprzejmości Jarosława Butkiewicza z Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier”.