|
|
 Archeolodzy na Wyszogrodzie |
Archeolodzy na Wyszogrodzie
Z przeszłości grodu
Nazwa Wyszogród pojawia się po raz pierwszy w „Kronice polskiej” Galla Anonima, w której kronikarz pod rokiem 1113 opisał walki Bolesława Krzywoustego z Pomorzanami. Strategiczne położenie Wyszogrodu w widłach Brdy i Wisły, sąsiedztwo lądowego traktu komunikacyjnego z Kujaw do Gdańska z przeprawą przez Brdę w Czersku (Łęgnowo), sprzyjało powstaniu dwuczłonowej aglomeracji osadniczej, złożonej z grodu i osady podgrodowej wraz z kościołem. Przekaz z 1145 roku wspomina kasztelanię wyszogrodzką, obejmującą tereny w dorzeczu Brdy i Wisły, oraz komorę celną, targ i karczmy, które wpływały na rozwój wczesnośredniowiecznego osiedla.
Genezę zespołu osadniczego w Wyszogrodzie położonym nad Wisłą w Fordonie, obecnie dzielnicy Bydgoszczy odnosi się do połowy XI wieku. Powstanie grodu łączy się umacnianiem przez stronę polską w latach 30. XI wieku ważnego punktu strategicznego, położonego na pograniczu Kujaw i Pomorza, lub po tych latach przez stronę pomorską w ramach politycznej unifikacji terenu międzyrzecza Brdy i Wisły. Kompleks osadniczy w Wyszogrodzie składa się poza reliktami grodziska (stan. 150), z cmentarzyska szkieletowego i osady podgrodowej o charakterze otwartym (stan. 151). Zespół grodowy zachował się w szczątkowej postaci, na co wpływ wywarła niszczycielska działalność Wisły. Ocenia się, że z pierwotnego obszaru grodu pozostało około 1/4 jego powierzchni. Badania archeologiczne z lat 50. XX wieku wykazały cztery fazy rozbudowy grodu. Do początku XII wieku Wyszogród był wojskowym grodem strażniczym otoczonym fosą i pojedynczym wałem. Gród został spalony podczas najazdu wojsk Władysława Hermana w latach 1090-1091, a następnie odbudowany i powiększony. Kolejne oblężenie grodu przez Bolesława Krzywoustego w 1113 roku także zakończyło się jego zniszczeniem.
Gród w połowie XII wieku, gdy pełnił funkcje ośrodka administracyjnego, został ponownie przebudowany. Wały zwieńczono izbicami, założono wewnętrzny gródek stożkowaty, przecinając majdan fosą wewnętrzną. Obszar użytkowy grodu uległ zmniejszeniu, ale wzmocnione zostały jego walory obronne. W połowie XIII wieku prowadzona była „wojna” celna pomiędzy Kujawami i Państwem Krzyżackim. Książę Kazimierz zakazał poddanym korzystania z żeglugi wiślanej przez Toruń. Handel z północą miał się odbywać szlakami wiodącymi przez Bydgoszcz i Wyszogród. W dokumencie ugody między księciem Kujaw a Krzyżakami z 1252 roku znalazł się zapis wzmiankujący książęce komory celne: w Wyszogrodzie oraz w przedlokacyjnej Bydgoszczy u brodu przez Brdę.
Upadek grodu nastąpił w trakcie wojny polsko-krzyżackiej z lat 1327-1332. W 1330 roku Wyszogród został oblężony i spalony przez wojska komtura chełmińskiego. Po zniszczeniu grodu, osadnictwo wokół niego nie zanikło zupełnie. Pozostała wieś zwana Wyszogrodem, zależna od lokowanego w 1382 roku Fordonu i parafia z własnym kościołem i plebanem. Wieś Wyszogród funkcjonowała do połowy XV wieku, kiedy to rozpoczął się proces jej zaniku i przekształcenie niezamieszkałego obszaru w pola uprawne mieszczan fordońskich.
Kościół wzmiankowany w 1198 roku, usytuowany wewnątrz grodu lub na podgrodziu, można przypuszczać, że został zniszczony podczas najazdu krzyżackiego w 1330 roku. W 1349 roku dzięki fundacji księcia Kazimierza Słupskiego odbudowano kościół, który do około 1430 roku był świątynią parafialną dla Fordonu. Pod koniec XVI wieku opis kościoła przynosi wizytacja, w której zapisano, że jest „zrujnowany, opuszczony i otwarty”. Wspominany był również „zdewastowany” cmentarz i kostnica. W 1591 roku wzniesiono nowy budynek świątyni, zmieniając przy tym jej dotychczasową lokalizację. W 1763 roku kościółek Marii Magdaleny był w ruinie, otoczony nieczynnym cmentarzem. Pozostałości po kościele były czytelne w terenie jeszcze na początku XIX wieku.
W 1725 roku pojawił się w opisie parafii fordońskiej termin „szańce” na określenie widocznych w terenie pozostałości grodziska, znajdujący się również na mapach z lat 70. i z przełomu XVIII i XIX wieku. Z końcem XVIII wieku pojawia się na źródłach kartograficznych określenie „szwedzkie szańce”, wypierając od połowy XIX wieku wcześniejsze określenie „szańce”. W testamentach mieszczan fordońskich z XVII-XVIII wieku zapisywano także „góry”, „wały” i „wyszogród”, jako odniesienie punktu posiadanych w pobliżu dawnego grodu uprawnych pól i łąk.
Historia badań
Badania grodziska w Wyszogrodzie zapoczątkował w 1886 roku A. Lissauer. Rozpoznanie archeologiczne prowadził następnie w 1889 roku E. Schmidt z niemieckiego Towarzystwa Historycznego, który stwierdził występowanie dwóch pierścieni wałów obronnych. Kolejne badania przeprowadził T. Wieczorkowski w 1932 roku, który oprócz badań grodu, zlokalizował cmentarzysko szkieletowe, z którego wyeksplorował sześć szkieletów ludzkich. W latach 1958-1969 badania archeologiczne prowadzili L. i J. Rauhut z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie oraz C. Potemski z Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Znaleziskiem luźnym jest wczesnośredniowieczny miecz, wiązany ze zdobywaniem grodu przez Bolesława Krzywoustego, znaleziony w 1959 roku w trakcie prowadzonej inwestycji budowlanej w odległości ponad 100 metrów w kierunku zachodnim od zewnętrznego wału grodziska. W 1991 roku prowadzono na niewielką skalę sondażowe rozpoznanie osady podgrodowej. W latach 2012-2013 badania na zlecenie MKZ w Bydgoszczy prowadził Instytut Archeologii UMK. Na cmentarzysku odkryto kilkadziesiąt pochówków szkieletowych w układzie rzędowym z czaszką skierowaną na zachód, datowanych od końca XIII/XIV po XVII wiek. Na badanej północnej partii osady oprócz warstwy kulturowej, stwierdzono występowanie reliktów zabudowy gospodarczej i mieszkalnej, jam zasobowych, paleniskowych i produkcyjnych z drugiej połowy XII i początku XIII wieku.
Badania ratownicze z lat 2012-2013
Badania archeologiczne związane z budową podczyszczalni wód deszczowych przez MWiK w Bydgoszczy, prowadziła na powierzchni 11 arów w północno-zachodniej partii osady od listopada 2012 do kwietnia 2013 roku Pracownia Archeologiczna Konserwatorska z Bydgoszczy. Badany obszar osady został nadsypany warstwą piasku w trakcie prowadzonych w obrębie historycznego osiedla nie nadzorowanych archeologicznie robót budowlanych. Pod warstwą nasypową zachował się, miejscami całkowicie zniszczony przez cegielnię, humus pierwotny. W obszarach niezniszczonych działalnością przemysłową odkryto 65 obiektów kulturowych, w których tylko w 35 wystąpił wczesnośredniowieczny materiał zabytkowy. W pozostałych obiektach nie znaleziono zabytków datujących. Można wskazać na zasobowy i produkcyjny charakter odkrytych jam osadniczych. Prawdopodobne jest, że odsłonięte na długości kilkunastu metrów negatywy legarów drewnianych stanowią pozostałość drogi prowadzącej z grodu w kierunku zachodnim. Oprócz źródeł nieruchomych pozyskano reprezentatywny zestaw naczyń ceramicznych, przede wszystkim z okresu wczesnego średniowiecza oraz w znikomym wymiarze z późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, jak i zabytki kultury materialnej wykonane z metalu.
Z wczesnośredniowiecznych nawarstwień kulturowych i obiektów osadniczych zebrano 1710 fragmentów naczyń ceramicznych wykonanych w technice całkowitego obtaczania na kole garncarskim. Niejednolity kolor powierzchni naczyń i wielobarwne przełamy świadczą, że proces wypalania odbywał się w ognisku. Zdobienie naczyń wykonywano przy użyciu narzędzia wielozębnego (grzebień) i jednozębnego (rylec). Dominującą formą zdobnictwa odkrytych naczyń o formie baniastej lub esowatej były dookolne żłobki lub linia falista, uzupełniane nacięciami. Na czterech dnach wystąpiły wypukłe znaki garncarskie o formie krzyża greckiego. Zbiór ceramiki z badanej powierzchni osiedla można datować najwcześniej na połowę XI wieku.
Zabytki wydzielone można podzielić ze względu na rodzaj użytego do ich wykonania surowca i funkcji w życiu codziennym. Z prowadzonym bliskim i dalekosiężnym handlem i związanym z nim obrotem towarowo-pieniężnym łączy się denar z krzyżem z XI wieku i odważnik z ołowiu. O elementach stroju i oporządzenia informują żelazne sprzączki. Z ozdobą kobiecego stroju związana jest pochodząca z wschodniosłowiańskiego warsztatu zawieszka krzyżykowata ze stopu brązu. Do zajęć domowych służyły żelazne noże, igła i przęślik. Militarny charakter ma bełt do kuszy, z rozrywką zaś będzie się kojarzyć kościana hetka.
Z badań archeologicznych wiemy się, że eksplorowany obszar osiedla po północno-zachodniej stronie grodziska nie był intensywnie eksploatowany na każdym etapie funkcjonowania grodu. W strefach niezniszczonych działalnością przemysłową stwierdzono umiarkowane nasycenie obiektami wczesnośredniowiecznymi. Wydaje się, że ta część osady znalazła się na peryferiach „zainteresowań” jej mieszkańców w okresie XIII-XIV wieku, gdyż nie odkryto odnośnych jam osadniczych i ceramiki naczyniowej. Na podstawie analizy pozyskanych materiałów źródłowych wiemy, że funkcjonowanie badanej partii osady przypadło od końca XI do końca XII wieku, co odpowiada chronologii trzech pierwszych faz użytkowania grodu.
Autor: Anna Siwiak, Wojciech Siwiak
|
|
|
