|
|
 Skarbonki z bydgoskich wykopalisk |
Skarbonki z bydgoskich wykopalisk
W zespołach zabytków kultury materialnej odkrywanych w trakcie prowadzonych na terenie Starego Miasta Bydgoszczy wykopalisk archeologicznych są ceramiczne skarbonki. Pojemniki do przechowywania zbieranych w nich środków płatniczych w postaci obiegowych monet. Znaleziono trzy skarbonki o odmiennym stanie zachowania, datowane na drugą połowę XVIII wieku.
Fot. 1. Wrocław, skarbona z kościoła św. Elżbiety. Fot. W. Siwiak
Najwcześniej skarbonki pojawiły się w starożytnej Grecji. Przypisuje się im funkcję pojemników służących celom oszczędnościowym, do gromadzenia monet, z których korzystano po uzbieraniu pożądanej sumy. Zapoczątkowanie używania skarbon przez starożytnych Greków głównie w świątyniach można wiązać z procesem przechodzenia od gospodarki naturalnej do pieniężnej w pełnym znaczeniu tego terminu. Nastąpiło to w czwartym wieku przed naszą erą, gdy na potrzeby wewnętrznego rynku został wprowadzony do obiegu pieniądz zdawkowy. W kulturze rzymskiej, skarbonki prócz celów prywatnych, pełniły również ważną funkcję w życiu religijnym. Do naczyń nazywanych thesaurus lub loculus, składane były datki przez wiernych i rozmaite opłaty. Skarbony na datki znane są także w kręgu kościoła chrześcijańskiego, z powodzeniem zresztą używane w świątyniach na ziemiach polskich do dnia obecnego (Fot. 1). Z okresu rzymskiego, prócz pojemników zbliżonych kształtem do bydgoskiego, z których jeden znajduje się w zbiorach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (Fot. 2), znane są skarbonki o kształtach naśladujących front świątyni lub prostokątnych „skrzynek” oraz cylindryczne, zamknięte kopułą w kształcie ula [1].
Fot. Skarbonka z okresu rzymskiego ze zbiorów Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wg J. Śliwa, Rzymska skarbonka hr. Józefa Wodzickiego, Alma Mater, nr 49, 2003.
Przykładami powyższych zabytków są tytułowe skarbonki znalezione w Bydgoszczy. Egzemplarz całkowicie zachowany, wcześniej publikowany [2], datowany na połowę XVIII wieku znaleziony został w historycznej przydomowej latrynie w trakcie badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku 579 przy ulicy Zaułek 21 [3] (Ryc. 1.d-f). Pozostałe skarbonki, morfologicznie zbliżone, nie są w pełni zachowane. Prócz cech formalnych łączy je również miejsce zdeponowania. Skarbonkę ze stanowiska 564 przy ulicy Długiej 70 [4] (Ryc. 1.g-i) także po opróżnieniu wyrzucono do przydomowej murowanej z cegieł latryny, a ze stanowiska 611 (historyczny Rynek 15) [5] (Ryc. 1. a-c) zalegała w warstwie śmietnikowej. Fragmentarycznie zachowanemu zabytkowi z Rynku w warstwach o podobnym charakterze „powstania” towarzyszył luźno zalegający materiał numizmatyczny. Kilkanaście znalezionych monet o drobnych nominałach dobrze oddaje strukturę codziennego drobnotowarowego obiegu pieniężnego w 2. połowie XVIII i na początku XIX wieku w Bydgoszczy. W codziennym obiegu były monety polskie, carskie i pruskie (Fot. 3). Możliwe, że wypełniały też wnętrza (przynajmniej dziecięcych) znanych nam już „świnek” bydgoskich.
Fot 3.Bydgoszcz, stanowisko 611 (Rynek 15), wykop 10, warstwa 7.
Obiegowe monety z przełomu XVIII/XIX wieku. Stan przed konserwacją. Fot. W. Siwiak
Skarbonki z Bydgoszczy to ceramiczne naczynia wykonane na kole garncarskim, całkowicie zamknięte, o kulistym kształcie na cylindrycznej podstawie. Z guzkiem o charakterze uchwytu umieszczonym w kulminacyjnym punkcie. W górnej partii korpusów skarbonek ze stanowisk 564 i 579 wycięto przed ich wypaleniem wąską, prostokątną szczelinę, przez którą wrzucano zbierane monety. Powyższe skarbonki reprezentują typowy dla tego typu naczyń kształt, jeszcze współcześnie wytwarzany przez tradycyjne warsztaty garncarskie. Zaważył na tym zapewne fakt, że skarbonki po napełnieniu najczęściej trzeba było rozbić. Zadaniem garncarza było z kolei zapewnić nowe naczynie, najlepiej o zbliżonych parametrach. Przykłady ceramicznych skarbonek są znane z badań archeologicznych ośrodków staromiejskich w Polsce i z przypadkowych odkryć zdeponowanych w nich skarbów. Najbliższa analogia do zabytków z ulicy Długiej i Zaułek pochodzi z Tucholi, gdzie znalezioną skarbonkę datowano ogólnie na okres nowożytny [6]. Kolejny, zbliżony do bydgoskich egzemplarz znany jest z Bieździadowa, gdzie posłużył jako naczynie w którym po 1773 roku zdeponowano skarb [7]. Różnią się jednakże odmiennym ukształtowaniem guzka, stożkowato zakończonego w przypadku skarbonki bydgoskiej. Skarbonki prócz pełnienia funkcji „domowych skarbczyków”, służyły także w XIV-XVIII wieku jako naczynia w których chowano skarby monet. Wykonywano je zarówno w atmosferze redukcyjnej (szczególnie starsze egzemplarze), jak i utleniającej, o barwie żółtawej i jasno pomarańczowo-ceglastej, nierzadko z widocznymi śladami szkliwienia. Skarbonka datowana na XIV-XV wiek znana jest z Elbląga [8]. Przykłady skarbonek znane są także z historycznych ziem polskich, należących do Ukrainy, gdzie również pełniły funkcję pojemników w których chowano skarby [9].
Ryc. 1. Bydgoszcz, stanowisko 564 (g-i), 579 (d-f), 611 (a-c).
Skarbonki z wykopalisk (2. połowa XVIII wieku).
Skarbonkom nadawano w XVI-XVIII wieku często kształt kulisty, zdobiąc dodatkowo koncentrycznymi bruzdami, umieszczając na czubku guzek mogący służyć do ich chwytania lub spełniający rolę ozdoby [10]. Częściowo szkliwione, podobne w formie do bydgoskich są XVII-wieczne skarbonki znalezione w Warszawie [11]. Najliczniejszy publikowany zbiór skarbonek z ziem polskich pochodzi z badań archeologicznych we Wrocławiu, gdzie znaleziono łącznie około 10 sztuk, przeważnie fragmentarycznie zachowanych skarbonek o kształcie jajowatym i wyjątkowo beczułkowatym. Wysokość skarbonek wrocławskich, poza jednym przypadkiem nie przekraczała 6 centymetrów. Najstarsze z nich datowane są na przełom późnego średniowiecza i nowożytności. Widoczne są, podobnie jak w przypadku skarbonek bydgoskich, ślady otwierania i opróżniania poprzez powiększenie otworu służącego do wrzucania do nich zbieranych monet, ostrym narzędziem [12]. Delikatnie otwarto skarbonkę z ulicy Zaułek, którą po opróżnieniu z uzbieranych oszczędności wyrzucono, jak przy ulicy Długiej, do przydomowej latryny.
Zwraca uwagę małe zróżnicowanie form znanych z badań archeologicznych z ziem polskich skarbonek. Wyjątek stanowią skarbonki w kształcie świni znalezione w Elblągu [13] i Wrocławiu [14]. Skarbonki o kształtach animalistycznych znane są również z terenu Niemiec [15].
[1]J. Śliwa, Rzymska skarbonka hr. Józefa Wodzickiego, Alma Mater, nr 49, 2003, s. 16.
[2] W. Siwiak, „Bankowe skrytki” mieszkańców staropolskiej Bydgoszczy, Kalendarz Bydgoski 2010, R. XLIII, s. 312-315; tenże, Nowożytna skarbonka z badań archeologicznych w Bydgoszczy, Biuletyn Numizmatyczny, nr 3 (363), 2011, s. 181-184.
[3] Wypalona w atmosferze utleniającej, barwy jasno pomarańczowej. Wys. - 9,2cm, maks. średnica brzuśca - 8,9cm, średnica podstawy - 6,5cm, długość otworu do wrzucania monet -3,6cm, wys. uchwytu (guzka) - 1,5cm.
[4] Wypalona w atmosferze utleniającej, barwy jasno pomarańczowej. Maks. zachowana wys. – 6,4cm, maks. zachowana średnica brzuśca – 6,8cm, długość otworu do wrzucania monet -2,9cm, wys. uchwytu (guzka) - 1,2cm, grubość ścianek korpusu – 0,4-0,5cm.
[5] Wykop 10, warstwa 12. Wypalona w atmosferze utleniającej, barwy ceglastej. Maks. zachowana wys. – 6,6cm, max średnica brzuśca 7cm, średnica podstawy - 6,9cm, zachowana wys. uchwytu (guzka) – 0,9cm, grubość ścianek korpusu – 0,3 -0,5cm.
[6] J. Kmieciński, A. Nowakowski, Badania archeologiczno-architektoniczne w Tucholi w latach 1970-1972, Komunikaty Archeologiczne, t. 2, Bydgoszcz 1978, s. 324, ryc. 5. Różni ją od egzemplarza bydgoskiego guzek, który w tym przypadku był nie zupełnie zasklepiony; A. Mikołajczyk, Naczynia datowane skarbami monet XIV-XVIII na ziemiach polskich, Wrocław-Gdańsk 1977, s. 67-68.
[7] A. Mikołajczyk, Naczynia ..., s. 142, Tabl. XXXIII/2.
[8] Tenże, op. cit., s. 106, 116, 119-120, 131, 136, Tabl. V/2, XV/1, XXIX/2, XXXIV/2; tenże, Naczynia i monety, Z Otchłani Wieków, R. XXXXIV, z. 1, 1978, s. 40, ryc. 4; T. Nawrolski, Elbląg w XIII-XVIII wieku. Kultura materialna w wykopaliskach archeologicznych, Elbląg 1987, s. 11, ryc. 6, s. 18, ryc. 14, gdzie ukazana jest skarbonka z XVI-XVIII w zbliżona do bydgoskiej.
[9] I. K. Svešnikov, V. D. Gupalo, Keramika datirowana kladami monet, [w:] Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych, Rzeszów 1994, s. 139-140, ryc. 1.3; A. Mikołajczyk, Naczynia ..., s. 66-68, gdzie starsza literatura.
[10] A.Mikołajczyk,Naczynia...,str.67-68
[11] J. Rutkowska, S. Żaryn, Wnętrze kamienicy barokowej, [w:] Szkice staromiejskie, Warszawa 1955, Tabl. 39; M. Konopka, Odkrycie dawnej Warszawy, Z Otchłani Wieków, R. XXXIV, z. 4, 1968, s. 286.
[12] T. Borkowski, Gliniane skarbonki, przybory do gier, figurki ceramiczne oraz szczudło i flet z badań we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, 6, red. K. Wachowski, Wrocław 2004, s. 267, 276-277, ryc. 1-3.
[13] Wystawa p.t. ELBLĄG – HANZA I JEJ DZIEDZICTWO w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie (1.04-1.07.2011r.).
[14] Z. Wiśniewski, Inwentarz zabytków ruchomych pozyskanych podczas eksploracji zasypiska wewnętrznej fosy miejskiej w obrębie wschodniej części Palcu Dominikańskiego, Silesia Antiqua, T. 35, 1994, s. 343, rys. nr 8e; T. Borkowski, Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, t. 1, Wrocław 1999, s. 192.
[15] H. J. Barthel, Ein hochmittelalterliches Sparschwein von Billeben, Kr. Sondershausen, Ausgrabungen und Funde, t. 20, z. 5, Berlin 1975, s. 249-250.
Autor: Wojciech Siwiak
|
|
|
