|
|
 Gród i zamek bydgoski w świetle badań archeologicznych |
We wrześniu 2008 roku Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska w Bydgoszczy na zlecenie Komunalnego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej w Bydgoszczy prowadziła badania archeologiczne na obszarze historycznego zespołu grodowego i późniejszego zamku, związane z budową sieci ciepłowniczej w ulicy Grodzkiej. Obszar nadzorowanej inwestycji znajduje się w strefie zalegania reliktów wczesnośredniowiecznego zespołu grodowego, wzniesionego w latach 30. XI wieku za panowania Kazimierza Odnowiciela (1039-1058). Celem prac archeologicznych było właściwe zadokumentowanie nawarstwień kulturowych i pozyskanie ruchomych materiałów źródłowych kolidujących z realizowaną inwestycją. W wyniku przeprowadzonych badań wykopaliskowych na stanowisku 1 odkryto wał i nawarstwienia osadnicze wczesnośredniowiecznego grodu bydgoskiego i późnośredniowieczny fundament północno-zachodniej wieży zamkowej[1] .
Pierwsze publikowane wzmianki o grodzie i zamku zostały zawarte w XIX –wiecznych pracach historycznych[2] . W końcu tego stulecia podjęto również amatorskie badania wykopaliskowe w strefie dawnego wzgórza grodowo-zamkowego, znajdując ceramikę naczyniową, szczątki zwierzęce i przedmioty codziennego użytku. Z kolei w trakcie rozbiórki zamku w 1895 roku znaleziono między innymi czaszkę tura[3] , armatnie kule[4] i kielnię murarską[5]. Ostatnie w tym pionierskim okresie badania sondażowe prowadzono na czytelnym jeszcze w terenie wale w 1910 roku[6]. Badania archeologiczne wznowiono w latach 60. XX wieku. W 1963 i 1970 roku wykonano odwierty geologiczne, na podstawie których stwierdzono, że odkryto wały, fosy i stok wzgórza zamkowego[7]. Dopiero badania wykopaliskowe z lat 90. XX wieku[8] i 2007-2008 dały odpowiedź co do genezy wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego, jego rozplanowania i konstrukcji obronnego wału[9].
Gród zlokalizowano w strategicznym punkcie dogodnego przejścia przez zalesioną i podmokłą na tym odcinku Pradolinę Toruńsko - Eberswaldzką. Zadaniem grodu była ochrona zagrożonego przez książąt pomorskich szlaku handlowego prowadzącego w kierunku Gdańska. Na podstawie badań archeologicznych ustalono, że wczesnośredniowieczny zespół grodowy składał się z wewnętrznego gródka kasztelańskiego w części zachodniej i podgrodzia w części wschodniej, o łącznej powierzchni około 3ha. Osada podgrodowa otoczona była wałem drewniano-ziemno-kamiennym o niejednorodnej konstrukcji. Wał wykonano częściowo w konstrukcji skrzyniowej i przekładkowej, której głównym elementem były bierwiona w układzie przekładkowym. Mieszkalna strefa podgrodzia wypełniona była budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi wykonanymi w technice zrębowej. Komunikację ułatwiały moszczone drewnem wewnętrzne ulice. Południową część podgrodzia zajmowała otwarta przystań rzeczna wykonana w technice skrzyniowej. Dwuczłonowy zespół osadniczy funkcjonował do około połowy XIII wieku. W okresie tym doszło do podniesienia poziomu wody w Brdzie, w konsekwencji którego opuszczone zostało podgrodzie[10]. W 1330 i 1331 roku gród jest zdobywany przez wojska krzyżackie, w rękach których pozostaje do 1337 roku. Formalne zrzeczenie się roszczeń przez krzyżaków zostało potwierdzone traktatem w Kaliszu w 1343 roku[11]. Wydaje się, iż dopiero po oficjalnym przejęciu kasztelani bydgoskiej przez Kazimierza Wielkiego (1333-1370), w miejsce zapewne zniszczonego przez wojska zakonne grodu, zaczęto wznosić murowany zamek. Z braku zachowanych źródeł pisanych trudno jest dokładnie ustalić ramy chronologiczne budowy zamku. Przyjmuje się, że mogło to nastąpić około połowy XIV wieku[12].
W trakcie badań archeologicznych nadzorowano wykonanie wykopu liniowego pod budowę ciepłociągu o długości 185 metrów. Trasę wykopu podzielono na cztery główne odcinki, które następnie dzielono na pięciometrowe jednostki badawcze (il. 1.). Odcinek 1 o długości 40 metrów zlokalizowano wzdłuż parkingu przy ulicy Grodzkiej 18-22. Odcinek 2 o przebiegu w północnej skrajni ulicy Grodzkiej na wysokości skrzyżowania z ulicą Przy Zamczysku o długości 35 metrów. Jako odcinek 3 przyjęto przebieg wykopu liniowego długości 50 metrów wzdłuż południowej krawędzi ulicy Grodzkiej na wysokości przedszkola Alf. W osi jezdni wytyczono 60 metrowy odcinek 4, ciągnący się wzdłuż od zabudowań PZU do narożnika nowo powstałego hotelu. Na badanych odcinkach zaobserwowano odmienną sytuację stratygraficzną.
Il. 1. Bydgoszcz, stanowisko 1, budowa ciepłociągu. Plan wykopów
Odcinek 1 usytuowany został w strefie dawnego starorzecza Brdy, oblewającego w tym miejscu od północnego-zachodu historyczną wyspę grodowo-zamkową. Natrafiono wyłącznie na przemieszane współczesnymi wkopami instalacyjnymi XVIII-XIX –wieczne nawarstwienia związane z zasypywaniem starorzecza. Na ich zawartość kulturową składały różnobarwne drobnoziarniste i gliniaste piaski, drobny gruz ceglany, grudki zaprawy, węgle drzewne i niewielkich rozmiarów kamienie. Nie osiągnięto pierwotnego poziomu partii dennej starorzecza, które powinny wyznaczać zalegające piaski rzeczne z frakcjami ilastymi. Z naruszonych współczesnymi wkopami nawarstwień zasypiska starorzecza wydobyto 2 fragmenty garnków wczesnośredniowiecznych, 10 późnośredniowiecznych i 20 ułamków garnków nowożytnych, oraz 3 fragmenty kafli, fragment butelki i żelaznego nożyka.
Lokalizacja odcinka 2 według dotychczasowych ustaleń miała również obejmować obszar dawnego starorzecza. Prócz zniszczonych wkopami warstw zarejestrowano w profilu południowym w jednostkach 2-6 i 2-7 relikty nasypów wczesnośredniowiecznego wału grodowego. Opadanie nawarstwień w kierunku zachodnim sugeruje, że w odcinku 2-6 uchwycono zewnętrzny łuk wału u jego podstawy. Zewnętrzny płaszcz wału zbudowano z jasnobrunatnego gliniastego piasku (w-wa 18) nadsypanego na warstwę żółto-pomarańczowej gliny (w-wa 19).
Wewnętrzny nasyp stanowił brązowy i szaro-brunatny gliniasty piasek (w-wa 21, 23). W nasypach wału z pierwszej połowy XI wieku, zarejestrowanych w odcinku 2-6 nie odnotowano reliktów drewnianych elementów konstrukcyjnych. Piaszczysto-gliniasty nasyp ciągnął się na długości około pięciu metrów. Konstrukcja wału zmienia się w kierunku wschodnim, gdzie w odcinku 2-7 rejestrowano już zwęglone pozostałości drewnianej przekładki wału, w postaci dwóch warstw spalenizny o miąższości dziesięciu centymetrów, przedzielonych szaro-pomarańczowym gliniastym piaskiem (w-wa 26-30). Z odcinka tego pozyskano 10 fragmentów garnków wczesnośredniowiecznych, 7 kości zwierzęcych oraz szydło z poroża (w-wa 24). Odkrycia z odcinka 2 umożliwiły zlokalizowanie podstawy nasypu wału, a tym samym pozwoliły określić jego maksymalny zasięg w kierunku północno-zachodnim.
Najdalej wysunięty na wschód zarejestrowany przebieg wału wystąpił na odcinku 3, w jednostkach 3-2 i 3-3. Uchwycony zachowany strop zwęglonych belek wału zalegał na głębokości siedemdziesięciu centymetrów pod współczesną nawierzchnią ulicy. Nasyp wału składał się z piaszczysto-gliniastej warstwy ze sprasowanym zbutwiałym drewnem oraz z drobnymi węglami drzewnymi pochodzącymi ze spalonej wewnętrznej konstrukcji przekładkowej (w-wa 35-38) (il. 2.a-b). Z czyszczenia stropu czytelnej konstrukcji przekładkowej zachowanej w postaci silnie przepalonych dębowych belek pozyskano 7 fragmentów garnków późnośredniowiecznych.
Zadokumentowano maksymalny zasięg wału na całej jego szerokości w łuku północno-zachodnim. Ponieważ odcinki 2 i 3 są zlokalizowane w przeciwległych skrajniach ulicy Grodzkiej, przekrój nie jest w linii prostej lecz ukośny. W konstrukcji wału można wyróżnić odcinek wewnętrzny długości około piętnastu metrów, w którym wystąpiły spalone, zwęglone lub sprasowane drewniane elementy przekładki wału, punktowo wzmocnione kamieniami (odcinek 2-7, 3-2, 3-3) oraz najdalej wysunięty na zachód około pięciu metrowy odcinek zbudowany wyłącznie z piaszczysto-gliniastych nawarstwień, z wyraźnie czytelnym ich skłonem zinterpretowanym jako zewnętrzna podstawa nasypu wału (odcinek 2-6).
(kliknij na zdjęcie aby je powiększyć)
Na odcinku 3-4, 3-8 i 3-9 w spągu i profilach wykopu rejestrowano strop nienaruszonych warstw wczesnośredniowiecznych z XI-XII wieku, które ze względu na organiczną treść oraz na wystąpienie w profilu południowym drewnianego reliktu zabudowy w postaci silnie zmurszałej belki o długości czterech metrów, wspartej od wschodu na małych kamieniach (w-wa 72) zinterpretowano jako wewnętrzną, użytkową przestrzeń grodu (w-wa 55-60, 64-71). W trakcie prowadzonych badań archeologicznych z badanych warstw odcinka 3 pozyskano zwarty chronologicznie zespół ruchomych materiałów źródłowych. Łącznie znaleziono 163 fragmenty garnków wczesnośredniowiecznych, 41 kości zwierzęcych i rybie łuski. Z zabytków wydzielonych pozyskano 2 kościane szydła. Jest to typowy zespół fragmentów garnków wczesnośredniowiecznych całkowicie obtaczanych na kole garncarskim. Większość odkrytych egzemplarzy ozdobiono za pomocą rylca dookolnymi i falistymi żłobkami oraz ukośnymi nacięciami, nadając całemu zespołowi jednolity charakter pod względem technologicznym i morfologicznym, determinującym jego chronologię.
Wzdłuż przebiegu odcinka 3-1 i 3-2 konstrukcja wczesnośredniowiecznego wału grodowego przecięta została wkopami związanymi z budową zamku, z okresem jego funkcjonowania i rozbiórki (il. 2.a-b). Odkryty fundament narożnikowej północno-zachodniej wieży zamku Kazimierza Wielkiego zbudowany został z małych i średnich nie obrobionych kamieni narzutowych, układanych warstwowo, wiązanych zaprawą wapienną z rumoszem ceglanym (w-wa 40). Konstrukcja fundamentowa została oparta na kamiennym oblicowaniu podstawy wału wczesnośredniowiecznego grodu (w-wa 41). Stopa wału znajdowała się na obecnym poziomie wody podskórnej (około 33,30m n.p.m.). Strop zachowanego przyziemia wieży zamkowej zalegał na głębokości czterdziestu centymetrów poniżej powierzchni chodnika. Wysokość zachowanych struktur fundamentowych wynosiła sto trzydzieści centymetrów (il. 3). Zachował się narożnik wieży z fragmentem lica fundamentu północno-wschodniego. Fundament wieży zamkowej stykał się od zachodu z warstwą o charakterze niwelacyjnym, związaną zarówno z zamkowym wkopem budowlanym, jak i z rozbiórką zamku (w-wa 43). Północno-zachodnie lico fundamentu w znacznym stopniu zostało rozebrane podczas prac rozbiórkowych w 1895 roku. Zarejestrowanie w trakcie wykopalisk archeologicznych tak charakterystycznego elementu bryły zamku jak wieża narożna, pozwala na próbę umiejscowienia kazimierzowskiej warowni w przestrzeni współczesnego miasta. Weryfikuje równocześnie dotychczasowe hipotezy dotyczące lokalizacji zamku w przestrzeni miejskiej[13]. Odkrycie tak dobrze zachowanych murów zamkowych jest tym cenniejsze, iż jak pokazuje zachowana w Muzeum Okręgowym im. L. Wyczółkowskiego dokumentacja fotograficzna, rozbiórce poddano także zamkowe piwnice (il. 4).
Il. 3. Bydgoszcz, stanowisko 1, wykop pod ciepłociąg, odcinek 3-1/3-2. Fundament północno-zachodniej wieży zamkowej. Widok od północy. Fot. W. Siwiak
Z rozbiórką zamku i niwelacją terenu związana jest również warstwa rumoszu ceglanego i zaprawy wapiennej (w-wa 62) miąższości siedemdziesięciu centymetrów zalegająca łącznie na długości dziesięciu metrów w odcinkach 3-5, 3-6, 3-8. Dotychczasowe ustalenia zakładają istnienie półkolistego wału zespołu grodowego z otoczonym dodatkowo wewnętrznym wałem grodem-cytadelą, w obrębie której powstałby w XIV wieku murowany zamek[14]. Najstarszym znanym źródłem kartograficznym ukazującym plan zamku jest rycina E. J. Dahlberga z 1657 roku. Schematycznie przedstawiono na niej rzut warowni wraz z otaczającymi zamek nowożytnymi umocnieniami. Jest to jedyne przedstawienie rozplanowania zamku wykonane na bazie obserwacji terenowych, stojącego jeszcze ówcześnie założenia administracyjno-obronnego. Podejmując się lokalizacji zamku we współczesnej przestrzeni miejskiej przerysowano rzut zamku z ryciny Dahlberga[15] i osadzono go w istniejącej sieci ulic z uwzględnieniem uzyskanych wyników badań archeologicznych (il. 5).
Il. 5. Zarys zamku z planu Dahlberga umiejscowiony z uwzględnieniem wyników badań archeologicznych
Kolejna zmiana przebiegu wykopu ciepłowniczego ze skrajni południowej na środek ulicy Grodzkiej (odcinek 4) pokrywała się z przebiegiem instalacji kanalizacyjnej, której budowa zniszczyła nawarstwienia historyczne.
Wykonane w północno-zachodniej i północnej części stanowiska 1 ratownicze badania archeologiczne przyczyniły się do uzyskania nowych danych, które będą istotne dla lepszego rozpoznania reliktów wczesnośredniowiecznego grodu i zamku bydgoskiego. Zarejestrowane w trakcie badań wykopaliskowych nawarstwienia kulturowe i pozyskane z ich treści materiały źródłowe umożliwiają rekonstrukcję układu przestrzennego umocnień obronnych północno-zachodniego narożnika zespołu grodowego. Badany archeologicznie odcinek wału o szerokości około osiemnastu-dwudziestu metrów, na którym w XIV wieku posadowiono zamek, tworzył półkole, odpowiadające prawdopodobnie linii brzegowej ówczesnej rzeki. Uchwycono również w spągu obserwowanych wykopów warstwę osadniczą i drewniane konstrukcje związane z rozplanowaniem wewnętrznym grodu. Odkrycie wieży, posadowionej na wczesnośredniowiecznym wale grodowym, pozwala z kolei na dokładniejszą lokalizację zamku na siatce współczesnych ulic (il. 5).
[1] A. Siwiak, W. Siwiak, Dokumentacja z badań archeologicznych przeprowadzonych na stan. 1 w Bydgoszczy w trakcie budowy sieci ciepłowniczej, Bydgoszcz 2008, maszynopis, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura Bydgoszcz. Podziękowania dla P. Andrzeja Sakwińskiego i Piotra Lipskiego z KPEC-u za udzieloną pomoc w trakcie realizacji zadania.
[2] L. Kühnast, Historische Nachrichten über die Stadt Bromberg von der Gründung der Stadt bis zur Preussischen Besitznahme, Bromberg-Berlin-Posen 1837; I. Polkowski, Bydgoszcz. Kilka historycznych wspomnień o zamku i mieście, Poznań 1871; O . Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Bd. 4, Berlin 1897, s. 3, ryc.1; E. Schmidt, Aus Bromberg Vorzeit. Die Burg Bydgoszcz-Bromberg, Bromberg 1902; tenże, Die Burg Bydgoszcz-Bromberg, „Aus dem Posener Lande”, Jg. 5, H. 8, s. 374-379.
[3] A. Nehring, Ein Urstier-Schädel von der Burg in Bromberg, „Wild und hund”, Jg. II, No 51, 1896, s. 802-804; tenże, Ueber Schlittknochen, insbesondere über einen solchen von der Burg in Bromberg, tamże, Jg. III, No 6, 1897, s. 84-85.
[4] Alte steinerne Geschützkugeln in Bromberg, Jahrbuch des Bromberger Historischen Vereins für den Netzedistrikt, Bromberg 1888, s. 78.
[5] P. Schumacher, Die Ringwälle in der früheren preussischen Provinz Posen, Leipzig 1924; L. Łbik, Średniowieczna kielnia z bydgoskiego zamku, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, z. 1, 1996, s. 19-23.
[6] G. Wilke, Cz. Potemski, Źródła archeologiczne do studiów na osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego, cz. I, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. VII, 1970, s. 10-15.
[7] Cz. Potemski, Stanowiska archeologiczne odkryte w Bydgoszczy w latach 1960-1963, Bydgostiana, nr 2, 1965, s. 38; G. Wilke, Pradzieje i wczesne średniowiecze w świetle źródeł archeologicznych (do początków XII wieku), [w:] Historia Bydgoszczy, t. 1, red. M. Biskup, Warszawa-Poznań 1991, s. 64.
[8] W Chudziak, Z badań nad wczesnośredniowiecznym zespołem osadniczym w Bydgoszczy, Komunikaty Archeologiczne, t. VI, Bydgoszcz 1994, s. 57-69; R. Tomaszewski, Wczesnośredniowieczne wyroby z metalu, gliny, bursztynu, kości, poroża i surowców skalnych ze stanowiska nr 1 w Bydgoszczy, tamże, s. 157-177; J. Woźny, Zamek bydgoski w świetle źródeł archeologicznych, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, z. 1, 1996, s. 14-18; tenże, Archeologiczne badania sondażowe na terenie zamku bydgoskiego w latach 1993-1995, [w:] Bydgoszcz. 650 lat praw miejskich, pod red. M. Grzegorza, Z. Biegańskiego, Bydgoszcz 1996, s. 88-92; W. Chudziak, Wczesnośredniowieczny ośrodek bydgoski w świetle źródeł archeologicznych, [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Koćka-Krenz, W. Łosiński, Poznań 1998, s. 177-186; E. Dygaszewicz, W. Chudziak, Początki ośrodka miejskiego, [w:] Bo to jest Bydgoszcz, Bydgoszcz 1999, s 23-34; W. Chudziak, E. Dygaszewicz, Wczesnośredniowieczny ośrodek osadniczy w Bydgoszczy. Stanowiska 1 i 2, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, Toruń 2006, s. 351-358
[9] Prowadzone przez Zakład Archeologii Wczesnego Średniowiecza Instytutu Archeologii UMK w Toruniu.
[10] W. Chudziak, Wczesnośredniowieczny ośrodek bydgoski…, op. cit.; W. Chudziak, E. Dygaszewicz, Wczesnośredniowieczny ośrodek osadniczy…, op. cit.
[11] R. Kabaciński, Lokacja miasta na prawie magdeburskim, [w:] Historia Bydgoszczy, s. 91-96.
[12] L. Łbik, Zamek…, s. 136.
[13] R. Grochowski, Zamek bydgoski, „Kronika Bydgoska”, XXVII, 2006, s. 59.
[14] W. Chudziak, Wczesnośredniowieczny ośrodek bydgoski…, op. cit.; W. Chudziak, E. Dygaszewicz, Wczesnośredniowieczny ośrodek osadniczy…, op. cit.
[15] Z przyjęciem skali 1:10.000, oddającej wymiary zamku około 4
autor: Anna Siwiak, Wojciech Siwiak
|
|
|
