|
|
 Nowożytny strop drewniany z kamienicy przy ul. Długiej 9 w Bydgoszczy |
Ryc. 3. 1 - przekrój konstrukcji stropu belkowo - wsuwkowego Długiej 9: A -deski podłogowe w pomieszczeniu na pierwszym piętrze, B -pierwotna podłoga z desek ułożonych w kierunku północ-południe, C -glino bitka, D-belki stropowe, E -deska pułapu; 2 – poglądowy rysunek stropu belkowo-wsuwkowego; 3 – poglądowy rysunek stropu belkowego; 4 – zakończenie belek – spływy profilowań; 5 – przekrój deski stropowej; 6 – przekrój belki z wrębem na umiejscowienie deski; 7 – przekrój belki ze stropu belkowego. Rys. Anna Siwiak
W części frontowej kamienicy występowały jedynie profilowane belki bez pazy na umiejscowienie desek. Sposób profilowania belek stropowych, „z przerwą i kontynuacją” wskazywać może, że pierwotny układ pomieszczeń, znajdujących się od strony ul. Długiej, był w momencie ich powstania odmienny od sytuacji zastanej w trakcie rozbiórki. Rekonstrukcję rozplanowania pomieszczeń parteru przed jego przebudową przedstawia Ryc. 2. Zmiany te są wynikiem wspomnianej przebudowy z 1876 r i zaadoptowania pomieszczeń parteru, wraz z częściowym wykorzystaniem jego stropów do nowych potrzeb i celów wynikających z rozbudowy budynku. Od strony ul. Długiej, prócz wtórnie wykorzystanych belek stropowych, nie zachowało się pierwotne odeskowanie stropu.
Strop części reprezentacyjnej, XVIII-wiecznej bydgoskiej kamienicy mieszczańskiej należy do typu belkowo - wsuwkowego, w odróżnieniu od typu belkowego użytego do przekrycia pomieszczeń od strony ul. Długiej. Były to stropy w których drewno odgrywało rolę nie tylko konstrukcyjną ale i plastyczną, jako przestrzeń widziana bezpośrednio. Belki użyte do wykonania obydwu stropów miały profilowania wykonane przy zastosowaniu pojedynczego wałka i pojedynczego żłobka, a ukształtowanie od spodu z profilem na osi belki pozwala zaliczyć je do typu „P” wg Tajchmana [39]. Z innych elementów decydujących o wyrazie plastycznym belek zastosowano profile jednakowe czyli o wielkościach takich samych lub zbliżonych; profile półpełne jeśli chodzi o kształt i głębokości cięcia, gdzie żłobki i wałki są cięte po łuku odcinkowym oraz uskoki proste, w których dwie linie przekrojowe w punkcie styku są zbliżone do kąta prostego.
Profile grupujące się na krawędziach belek nie przebiegały przez całą ich długość. Kończyły się w pewnej odległości przed ich skrajem (przed podporą). Wykorzystane w tym przypadku zakończenia profilowań należą do krzywolinijnych spływów ostrych typu O1 wg Tajchmana. Są one znane od końca XIV i początku XV w., a utrzymują się do końca wieku XIX [40].
Charakterystycznym elementem odkrytego stropu wsuwkowego jest znajdująca się w centralnym punkcie środkowej belki kolista rozeta. Rozety takie znane są od gotyku po XIX w., i interpretowane jako znak mistrza ciesielskiego, który stosował cyrkiel. Belki centralne często pełniły rolę dekoracyjną, a niekiedy także ideową. Umieszczano na nich niejednokrotnie inskrypcje dewocyjno - sentencyjne, daty budowy czy przebudowy, nazwiska właścicieli, czasem dodatkowo nazwiska mistrzów i ich gmerki. Ozdobne belki centralne były stosowane w pałacach , dworach, kamienicach i chałupach [41].
Ryc. 4. Dzwono centralnej belki z rozetą i wyrytymi inicjałami.
Rys. Anna Siwiak
W przypadku stropu bydgoskiego, w dzwonie belki umieszczono rozetę, a wokół niej inicjały literowe i cyfrowe. Wokół kwiatowej rozety wyryto inicjał MR, pod nim A[NNO] D[OMINI] 80 oraz datę roczną 1730 (Ryc. 4). Jako fundatora kamienicy i ozdobnego stropu, kryjącego się pod literami MR widzielibyśmy Macieja Rychlickiego [42], rajcę i późniejszego landwóta, czyli personę sytuowaną, dysponującą dostatecznymi środkami na realizację tak wyszukanego i kosztownego rozwiązania stropu, zapewne w reprezentacyjnym pomieszczeniu kamienicy. Skrót AD – [17]80, można by z kolei łączyć z przebudową lub remontem budynku przez spadkobierców zmarłego w 1770 r. Macieja Rychlickiego.
Stropy o belkach profilowanych w kamienicach mieszczańskich stały się popularne w pierwszej ćwierci XVI wieku. Cechą główną profilowań belek na terenie Polski są przemiennie ustawione żłobki i wałki z uskokami. Taki typ profilowań charakterystyczny jest dla całej Europy Środkowej. W Polsce w XVI wieku nastąpiła „eksplozja” stropów profilowanych z dużą różnorodnością zastosowanych odmian i form rozczłonkowania belek. Natomiast podstawowa forma profilowań w postaci zestawienia żłobków i wałków z uskokami jako charakterystyczna dla profilowań gotyckich z XV w. utrzymuje się do połowy XVII, a sporadycznie do połowy XVIII w. Kształt profilowań nie jest wystarczającą przesłanką do dokładnego datowania stropów, gdyż rozwiązania tradycyjne utrzymują się bardzo długo. Stropy z belkami profilowanymi zaczynają stopniowo zanikać już w drugiej połowie XVI w., ale proces ten jest wyraźnie widoczny dopiero w pierwszej połowie XVII w. W Krakowie w drugiej połowie XVII w. stropy profilowane już nie występują, ale w innych rejonach można je spotkać jeszcze do ok. poł. XVIII w. [43]
W stropach belkowo – wsuwkowych, belki w rozwiązaniach wcześniejszych bywały profilowane głębiej, drobnym zaś profilem na kancie w przykładach późniejszych. Wsuwka najczęściej wstawiona była prostopadle do belek, rzadko skośnie czyli w „jodełkę”. Stropy te pojawiają się już sporadycznie w XVI i pierwszej poł. XVII w. Popularne stają się dopiero w drugiej połowie XVII i XVIII w [44]. Sporadycznie zaś występowały się po I połowie XIX w. W Krakowie do tej pory nie spotkano tego typu stropów.
Dla potwierdzenia chronologii odsłoniętego stropu niezbędne jest wykonanie badań dendrologicznych. Próbki do tego celu zostały pobrane. Przy określeniu czasu jego powstania istotne znaczenie mają także pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych monety mogące wyznaczać terminus post quem budowy piwnic i fundamentów nie podpiwniczonej części kamienicy. Podczas eksploracji I warstwy pod podłogą parteru w pomieszczeniu mieszkalnym, nie podpiwniczonym (wykop V) i odsłaniania kolebek zachowanych piwnic oraz rozbiórki fundamentów pozyskano 16 monet [45] i żeton wzorowany na luidorze Ludwika XIV [46]. Okoliczności odkrycia poszczególnych egzemplarzy i ich chronologia mogą wskazywać na budowę istniejących piwnic w II poł. XVII w. Piwnice mogłyby być więc starsze niż datowany na 1730 r drewniany strop.
Strop z ul. Długiej jest dopiero drugim znanym przykładem wystroju bydgoskiej kamienicy mieszczańskiej z okresu nowożytnego. Pierwszy, datowany na XVI-XVII wiek, odkryty został przy Starym Rynku 3, z którego zabezpieczono i wyeksponowano w kawiarni „Węgliszek” 3 belki stropowe, w tym jedną polichromowaną. Był to strop belkowy do budowy którego użyto drewna modrzewiowego. Belki reprezentujące typ „O” (z płaszczyzną na osi) według Tajchmana [47], na krawędziach ozdobiono profilowaniem w postaci dwóch profili wypukłych i jednego wklęsłego, ustawionych naprzemiennie oraz zastosowano spływ profilowań typu H1. Dodatkowy element zdobniczy stanowiły polichromie, tworzące motywy geometryczne, roślinne i liści akantu. Belki posiadają także dzwona umieszczone w odmiennych miejscach na każdej z nich. Publikowane w prasie codziennej fotografie stropu w momencie odkrycia, pozwalają stwierdzić, że zastosowano podciąg [48]. Sporne jest jego datowanie. W publikowanych o nim wzmiankach jako datę powstania przyjmuje się rok 1676, wyryty na jednej z zachowanych belek stropowych. Tymczasem wśród belek eksponowanych w „Węgliszku”, prócz daty 1676, na kolejnej z nich znajduje się wyryta druga data – 30 OCTOBER 1580. Może to wskazywać na XVI-wieczne pochodzenie stropu, a data młodsza świadczyłaby o remoncie lub przebudowie istniejącej od końca XVI wieku kamienicy przez jej kolejnego właściciela. Sugestię o wcześniejszym datowaniu może potwierdzać zastosowany układ profilowań belek stropowych, który mieści się chronologicznie w ramach XVI w, wg proponowanej przez Tajchmana typologii.
Już po tym krótkim szkicu widać, że zagadnienie początku murowanej zabudowy mieszkalnej w Bydgoszczy i wystroju wnętrza w XVI-XVIII w jest słabo rozpoznane i wymaga dalszych badań. Zarówno archeologiczno-architektonicznych, jak i źródeł pisanych. Na obecnym etapie badań, początek murowanej zabudowy mieszkalnej w Bydgoszczy można datować na I poł. XVI w [49]. Wzmiankowane z tego czasu pierwsze kamienice, z upływem lat stają się coraz powszechniejsze, i jeśli nie dominują, to przynajmniej stanowią ważny akcent architektoniczny w krajobrazie miasta na przełomie XVI i XVII wieku. Zauważa to kronikarz bernardyński, charakteryzując przesadnie Bydgoszcz na początku XVII w jako miasto murowane. Na ocenę taką mogły mieć wpływ kryte dachówką dachy domów i kamienic mieszczańskich. Budynki publiczne pokrywano od 1574 r dachówką dostarczaną miastu przez zdunów, w ilości 8 tysięcy sztuk rocznie [50]. Dachówką kryto również budynki drewniane. Prócz domów murowanych w początkach XVII w, liczne były również domy drewniane i szachulcowe, usytuowane równomiernie na obszarze miasta właściwego, zamkniętego murami miejskimi. Znajdowały się one w różnorakiej kondycji technicznej, o czym świadczyć może obdukcja drewnianego budynku stojącego w Rynku – „Szczyt z rynku podparty krzyżem, nie bardzo dobry, drzwi złe i na dole przed, obłamany mur w drzewie” [51]. Równie mało wiadomo o ich wystroju i rozplanowaniu wewnętrznym. Znane zaledwie dwa przykłady drewnianych stropów nie zezwalają na kreowanie szerszych wniosków. Nieznana pozostaje również lokalizacja i wygląd urządzeń grzewczych w postaci pieców, których pozostałości w formie kafli są odkrywane w trakcie prac archeologicznych. Piece zlokalizowane w izbach kamienic są wzmiankowane w 1582, 1624 i 1625 r. Z roku 1659 pochodzi wzmianka o piecyku tureckim, sporządzona w trakcie wizytacji kamienicy [52]. Wpisy nie podają również szczegółów związanych z ich budową [53]. W izbie prócz pieca znajdowały się meble. Wśród XVI-XVII w wymienić można szafy, stoły nakrywane obrusami, z drewna sosnowego, lipowego, dębowe lub malowane, oraz droższe fladrowe. Uzupełniały ten zestaw skrzynie małe i duże, malowane i z zamkami, ławy, krzesła, zydle oraz różnorakie łoża. Na ścianach w izbach kuchennych wisiały listwy i miśniki, na których trzymano statki cynowe, drewniane i gliniane. W bogatszych domach ściany zdobiły kobierce, sukna, kilimy i obrazy, na płótnie i papierowe. Do oświetlenia służyły lichtarze mosiężne i cynowe, wyjątkowo drewniane, mające od jednej do dwunastu rur. Uzupełniały wyposażenie zwierciadła, książki i domowe ołtarzyki. Okna w budynkach były przeszklone, okratowane lub zamknięte okiennicami [54]. Część domu zajmował zapewne warsztat rzemieślniczy, z wyposażeniem związanym z wykonywanym rzemiosłem. Powszechnie zajmowano się produkcją gorzałki. Licznie wzmiankowane w testamentach i inwentarzach garnce gorzałczane, czasami określano jako wmurowane w ścianę, obraz ten wzbogacają. Podłogi w domach były jastrychowe, gliniane lub też wykładano je cegłami, płytkami ceramicznymi i być może kamiennymi [55].
Właściwe nadzorowanie prac remontowych w strefie staromiejskiej przez powołanego do tego celu Miejskiego Konserwatora Zabytków, powinno zaowocować w najbliższym czasie masowym napływem nowych informacji, a co za tym idzie wzbogacenia naszej wiedzy co do początków murowanej zabudowy mieszkalnej w Bydgoszczy. Nadzór taki nie może ograniczać się do odnotowania faktu odkrycia zabytkowej substancji przed jej zniszczeniem. Powinny mu towarzyszyć kompleksowe badania archeologiczno – architektoniczne, efektem których, jak to zwykle bywa jest powstanie pełnej dokumentacji konserwatorskiej [56].
Ryc. 5. Stan stropu w momencie odkrycia. Fot. Wojciech Siwiak
Przypisy:
[1] Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej cyt. APB), Akta miasta Bydgoszczy (dalej cyt. AmB), Księga ławnicza miasta Bydgoszczy z lat 1559-1562 (dalej cyt. Księga 1559-1562), sygn. 7, k 32v, k 131v.
[2] APB, AmB, Księga ławnicza miasta Bydgoszczy z lat 1598-1601 (dalej cyt. Księga 1598-1601), sygn. 8, k 233; z tegoż roku druga wzmianka „domus in longa platea”, k 293.
[3] APB, AmB, Liber testamentorum civilium Bidgostiensium (dalej cyt. Liber), sygn. 18, k 192; Z. Malewski, Księga testamentów obywateli bydgoskich, Przegląd Bydgoski, nr 28.
[4] APB, AmB, Księga ławnicza miasta Bydgoszczy z lat 1615-1622 (dalej cyt. Księga 1615-1622), sygn. 9, k 19, 21, 24v, 35, 40v, 44v, 49v.
[5] Księga 1615-1622, k 119v, Liber, k 129-129v.
[6] Atlas Historyczny Miast Polskich, T. 2: Kujawy, z. 1: Bydgoszcz, oprac. E. Okoń, J. Tandecki, Z. Kozieł, Toruń 1997, plan nr 2.
[7] Powstałe „Studium historyczno-konserwatorskie” dla Starego Miasta w Bydgoszczy, sporadycznie zawiera informacje sięgające XVI-XVII wieku.
[8] E. Dygaszewicz, Ze studiów nad zasiedleniem mezoregionu bydgoskiego w pradziejach i czasach historycznych w świetle dotychczasowych badań, Komunikaty Archeologiczne, t. 6, Bydgoszcz 1994, nr 14, 15, 333, 336, 186; Arkusz 37-38 Archeologicznego Zdjęcia Polski, nr stan. na obszarze 122 (stan 15, datowanie na XIV w niepewne, brak z przeprowadzonych w 1971 r badań pełnej dokumentacji i pozyskanych wówczas materiałów zabytkowych), 130 (stan. 14, w trakcie prowadzonych w 1987 r badań zarejestrowano kamienicę z przybudówką, datowaną na k. XVI-XVIII w), 189 ( w trakcie badań odsłonięto murowaną zabudowę i piwnicę, datowane na XVI-XVIII w), maszynopis, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura Bydgoszcz; M. Obremski, Bydgoszcz, ul. Jana Kazimierza 5/ul. Długa 52. Dokumentacja skróconych badań architektonicznych reliktów architektury murowanej. Ewolucja układu przestrzennego, Bydgoszcz 1987, część I-II, maszynopis, tamże, sygn. B\161.
[9] L. Łbik, Szesnastowieczna tablica pamiątkowa z ulicy Farnej w Bydgoszczy, Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu, z. 9, Bydgoszcz 2004, s. 161-163.
[10] M. Biskup (red.), Historia Bydgoszczy, T 1, Warszawa-Poznań 1991, Fot. nr 38.
[11] Księga 1559-1562, passim.
[12] Z. Malewski, Kronika lekarzy bydgoskich od połowy w. XVI do r. 1800, Przegląd Bydgoski, R. I, 1933, z. 1, s. 66.
[13] Z. Guldon, s. 151 i n.
[14] Księga 1598-1601, k 126a, 130, 131v, 141a, 162a, 174a, 187a, 245a-246.
[15] Liber, k 21v, 67v-68, 89, 102-102v, 147, 155v.
[16] Z. Guldon, Rozwój urbanistyczny i przemiany ludnościowe w latach 1466-1772, Aneks I, [w:], Historia Bydgoszczy, s. 166 i n.
[17] Księga 1615-1622, k 19, 21, 24v, 35, 40v, 49v, 57, 77v, 119v, 122v, 141v, 146v.
[18] APB, AmB, Księga Ławnicza miasta Bydgoszczy z lat 1623-1625 (dalej cyt. Księga 1623-1625), np. k 13, 43, 68, 70, 79, 85, 117, 172, 210, 232, 358-359, 386, 418, 420, 490, 506, 625, 660, 722, 816, 927, 934, 968.
[19] Księga 1623-1625, k 6, 11, 78-79, 233, 203, gdzie „Pan zaś Wawrzyniec 7 łokieć z gruntu ściany do pierwszego szosu pod belki obiecał wymurować, która ściana spolna z Panem Wojciechem, bo podle siebie bydź ma. A Pan Wojciech Stelmach powinien będzie kamienia do gruntu co potrzeba przynieść, także gruzu co potrzeba do tegoż murowania”, k 232, gdzie „... na oglądanie niżej opisanej ruiny. Widzieli w kamienicze tegoż złotnika w Rynku stojącej. Naprzód z obu dwuch stron ryny pogniełe skąd wielką szkodę ..., w sieni kilka balek zgniłych a płaty nad izdebką gorną pogniełe. W tyle stajnia zgniła ..., na komorze izdebny kilka łat pod dachówką pogniłych. Na ostatek ścianę ..., z której kilka cegieł powypadało”, k 414 „... względem ściany murowany przez niego ... wywiedziony, za którą spłacając oną dał mu złotych 200 polskich i 3 beczki piwa, a drugie 3 winien mu został, które zaraz przy wyży mianowanych Panach ławnikach obiecał mu wydać”, k 968, „... Stefan Bogurski Lantwojt Bydgoski, na ciele i umyśle będąc zdrowy, jawnie i dobrowolnie zeznał, iż on swym własnym kosztem wywiodszy z gruntu ścianę murową przy który ożnica jego stoi, miał mu jej był nieboszczyk Kowalewski, samsiad jego, względem murowania połowicę spłacić. Po którego śmierci to Pan Frydrych Rhode te dobra teraz otrzymał i połowicę tej ściany temuż zeznawającemu spłacił ...”.
[20] Księga 1623-1625, k 800, 876.
[21] APB, Księga Ławnicza miasta Bydgoszczy z lat 1656-1659 (dalej cyt. Księga 1656-1659), k 37v-38, 48v-49v, 52-55.
[22] Liber, k 171-171v.
[23] Księga 1598-1601, k 103a, 130.
[24] Księga 1598-1601, k 265a-266, 362a-363, 368a.
[25] Z. Guldon, op. cit., s. 150, przypis nr 25.
[26] Księga 1623-1625, k 112, 188, 845.
[27] APB, Akta Budowlane miasta Bydgoszczy (dalej cyt. ABmB), sygn. 1039.
[28] APB, Akta Gruntowe miasta Bydgoszczy, sygn. 80; M. Czaplicka-Niedbalska, Nazwiska mieszkańców Bydgoszczy od poł. XV w do poł. XVIII w, Bydgoszcz 1996, s. 338.
[29] Por. przyp. nr 35.
[30] L. Koch, Anzeiger nebst Adress - und Geschäft- Handbuch für Bromberg und Almgebung auf das Jahr 1878, Bromberg 1878, s. 85, alfabetyczny skorowidz XVII, LII, LVI, tenże, Nachtag zum Wohnungs – Anzeiger für Bromberg und Umgebung auf das Jahr 1884, Bromberg 1884, alfabetyczny skorowidz, XX nr 42.
[31] APB, ABmB, sygn. 1039.
[32] J. Pietrzak, P. Wawrzyniak, Przyczynek do historii kamienic poznańskich. Badania archeologiczno-architektoniczne w kompleksie kamienic przy Starym Rynku nr 97/98 w Poznaniu, Kronika Miasta Poznania, 1993, nr 3-4, s. 364, fot. ¾, s. 370.
[33] J. Tajchman, Przemiany funkcjonalne toruńskiego domu mieszczańskiego w czasach nowożytnych, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, T. XXX, 1985, z. 2, s. 114.
[34] Znajdował się on w zalakowanej butelce, którą znalazcy rozbili, a następnie wyrzucili. Zestawienie członków familii Philippów i lokatorów zapisano na odwrocie papieru firmowego A. Philipp, Bromberg, mechanische Schuhwaren – Fabrik, działającej przy Friedrich Strasse 42 (obecnie Długa 9).
[35] Długość belek stropowych wahała się w przedziale ok. 7,3 m.
[36] K. Kalinowska, Malowane stropy w kamienicach Torunia XVI-XVII w., Warszawa 1995, s. 37.
[37] E. Kowecka, Mieszkania warszawskie w XIX wieku (do 1870 r.), [w:] Wybrane problemy kultury materialnej miast polskich w XVIII i XIX wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, T. LVI, 1983, s. 35.
[38] W. Kalinowski, E. Krygier, Mieszkanie, [w:] pod red. A. Keckowa, A. Molenda, Historia Kultury Materialnej Polski, Wrocław-Gdańsk 1978, T. III, s. 235.
[39] J. Tajchman, Stropy drewniane w Polsce. Propozycja systematyki, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków. Studia i Materiały”, t. IV, Warszawa 1989, Ryc. 20.
[40] Tamże, s. 15, Ryc. 26.
[41] Tamże, s. 16-17, A. Mietz, Problematyka inskrypcji w budownictwie wiejskim na Kujawach w XVIII wieku, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, Włocławek 1985, s. 173-188.
[42] Serdeczne podziękowania dla Lecha Łbika, za pomoc w archiwalnym poszukiwaniu „właściciela” inicjału MR.
[43] J. Frycz, Stropy w kamienicach mieszczańskich w Polsce, Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo I, Toruń 1966, s. 183, J. Tajchman, Stropy..., s.14.
[44] J. Frycz, Stropy..., s. 174, s. 188, Tajchmann, Stropy..., s. 23.
[45] Zakon Krzyżacki, Michał Küchmeister von Sternberg (1414-1422), szeląg z lat 1414-1416 (1); Niemcy?, 1 moneta? kościelna? (żeton?), XVI-XVII w; Polska, Zygmunt III (1587-1632), półtorak (1); Polska, Jan Kazimierz (1649-1668), szelągi koronne (9), szelągi litewskie (2); Prusy, Fryderyk Wilhelm III (1797-1840), 1 grosz 1821 (1);
[46] M. Mitchiner, Jetons, medalets and tokens. The low countries and France, T. II, Londyn 1991, nr 3387.
[47] J. Tajchman, Stropy..., Ryc. 22.
[48] J. Derenda, Tajemnice Bydgoskiej Starówki, Kalendarz Bydgoski 1976, s. 37; tenże, Sensacyjne odkrycie na bydgoskiej starówce, Dziennik Wieczorny, R. XVII, nr 31, 1975, s. 1, 8; np.: fot. nr 63, S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich. Strona Dekerta, Warszawa 1972.
[49] Hipotetycznie przyjęto żywotność murowanej kamienicy na sto lat. Z 1624 r pochodzi obdukcja zrujnowanej i murowanej, jak z niej wynika kamienicy, o dachu pokrytym dachówką. Przyjmując jej umowny czas funkcjonowania na sto lat, początek budowy można odnieść do I poł. XVI w, Księga 1623-1625, k 358-359.
[50] Statuty i przywileje cechów bydgoskich, wyd. T. Esman, Z. Guldon, Źródła do Dziejów Bydgoszczy, nr 1, Bydgoszcz 1963, s. 44n; Z. Guldon, Zaludnienie Bydgoszczy w XVI-XVIII wieku, Prace Komisji Historii, t. II, Bydgoszcz 1964, s. 106.
[51] Księga 1623-1625, k 844-845, 988-989, gdzie obdukcja zrujnowanego, prawdopodobnie szachulcowego domostwa z ul. Żabiej.
[52] Księga 1657-1659, k. 83.
[53] Liber, k 30; Księga 1623-1625, k 359, 845 „piec zielony nie bardzo zły, z którego wierzch wypadł, około którego murek na kształt ławek... W tyle na gorze w izbie piec nie bardzo dobry, kominek obłamany i rozebrany ...”.
[54] Liber, passim; Księga 1623-1625, k 581, 598-599, 845; Księga 1657-1659, k. 81-83, 97v-99, 146-147.
[55] Mb, Posadzka w kamieniczce „Anno Domini 1676”, Dziennik Wieczorny, R. XXIV, nr 49, 1982, s. 8
[56] Nie stało się tak np. w przypadku stropu ze Starego Rynku 3. Autorom mimo licznych poszukiwań nie udało się natrafić na żaden ślad sporządzonej wówczas ewentualnej dokumentacji. Po odkryciu pozostały jedynie 3 belki znajdujące się obecnie w kawiarni „Węgliszek” i sporządzone na „gorąco” artykuły prasowe. Czwartą belkę wykorzystano do budowy kawiarenki muzealnej na Wyspie Młyńskiej. Kolejne belki mają się znajdować w Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy. Strop ze Starego Rynku 3 po odkryciu przewieziono do Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu, gdzie po 15 latach składowania w magazynie w ówczesnej „Wozowni”, powrócił bez konserwacji do Bydgoszczy i został złożony w magazynach Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Powstanie kawiarni „Węgliszek” stało się powodem wyeksponowania najlepiej zachowanych belek i poddania ich konserwacji. |
|
|
