|
|
 Nowożytne odciski szklanych pieczęci butelkowych |
Wojciech Siwiak
Nowożytne odciski szklanych pieczęci butelkowych ze zbiorów Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu
Pierwsze odciski szklanych pieczęci, wykonanych z przytapianych na gotowych już butelkach po powtórnym ich rozgrzaniu krążków szkła, na których za pomocą tłoka wyciskano pożądany stempel, pojawiły się w XVI-XVII wieku w Belgii, Anglii i Francji [1]. Szklane pieczęcie umieszczane w miejscu przejścia korpusu butelki w szyjkę, mogły równocześnie służyć jako oznaczenie reklamowe, kontrolne i fiskalne. Zdarzają się również przypadki umieszczania szklanych odcisków pieczęci na korpusach butelek, i to zarówno w ich części górnej, jak i dolnej, oraz sporadycznie na szyjkach butelek [2]. Naprężenia szkła będące wynikiem tego procesu powodowały, iż były to miejsca nieodporne na stłuczenia i pęknięcia. Nieliczne, znane dziś tłoki pieczętne wykonano z metalu i gliny [3]. Nie zaobserwowano różnic między egzemplarzami znakowanych w ten sposób butelek i nie posiadających tego oznaczenia. Poza sygnaturą w postaci odcisku stempla nie różnią się one między sobą jakością wykonania, użytego surowca i końcowej obróbki. Sygnowane w ten sposób butelki, na podstawie cech stylistycznych i kontekstu pozyskania w trakcie badań archeologicznych na obszarze Polski można datować przeważnie na XVIII-XIX wiek.
Nikły udział tak sygnowanych butelek w stosunku do ogólnej masy pozyskiwanych szkieł zasobowych świadczyć może, iż sygnowanie wykonywano okazjonalnie, w określonym celu. Siłą sprawczą mógł być producent, czyli produkująca je huta szkła, lub zamawiający, osoba prywatna lub przedsiębiorstwo, reklamujące w ten sposób produkowaną markę alkoholu [4]. Znakowanie gotowych wyrobów w postaci butelek regulowały w Prusach urzędowe dekrety, np. z lat 1728, 1733 i 1739 [5]. Zamierzeniem ich było wyeliminowanie z rynku produktów nie spełniających przewidzianych norm pojemnościowych i ułatwienie naliczania należnego podatku od zarobków hutników. Szklane odciski pieczęci umieszczano zarówno na butelkach w przekroju poziomym okrągłym, jak i czworokątnym.
Przechowywane w zbiorach Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu szklane odciski butelkowych pieczęci można podzielić ze względu na okoliczności ich znalezienia na dwie grupy. Do pierwszej zaliczono szklane pieczęcie znalezione w trakcie badań archeologicznych Starego Miasta w Inowrocławiu. Poświęcone zostanie im oddzielne opracowanie [6]. Drugi zespół tworzą 2 szklane odciski pieczęci i 3 plakietki sygnaturowe odkryte w latach 1969-1998 podczas prac archeologicznych prowadzonych przez pracowników Muzeum w okolicy Inowrocławia [7].
Dwa egzemplarze szklanych plakietek sygnaturowych i pieczęć znaleziono w Pakości [8]. Kolejny odcisk pieczęci odkryto w Karczynie, gm. Inowrocław, a plakietkę w Słaboszewie, gm. Dąbrowa [9]. W Karczynie (Ryc. 1.4) [10] i Pakości (Ryc. 1.3) wystąpiły pieczęcie założonej w 1842 roku [11] huty szkła w Turze pod Bydgoszczą. Znaleziska te poszerzają znany dotychczas zasięg kontaktów handlowych huty w Turze i kierunków zbytu produkowanych przez nią szkieł zasobowych. W znaleziskach archeologicznych zarejestrowano butelki sygnowane przez hutę szkła w Turze w Bydgoszczy [12], Fordonie [13], Strzelnie Klasztornym k. Mogilna [14], Inowrocławiu i Turze [15]. W świetle znanych obecnie znalezisk zasięg występowania sygnowanych butelek z Turu ogranicza się do jego najbliższego regionu.
W trakcie badań archeologicznych prowadzonych przez Czesława Sikorskiego w Pakości, znaleziono plakietkę sygnaturową z inskrypcją CLEMENTINOW (Ryc. 1.2). Podobną inskrypcję, [C]LEMENTIN, odnotowano na znalezisku z Zajezierza, gm. Gniewkowo. Inskrypcji nie umieszczono na szklanym krążku, lecz odciśnięto na dookolnym wałeczku pogrubiającym i wzmacniającym wylew butelki [16]. Lokalizacja sygnującej w ten sposób swoje wyroby huty nie była dotychczas ustalona. Huty działającej pod tą nazwą nie notują dostępne katalogi, a publikowane pieczęcie nie zostały dotychczas odniesione do konkretnej miejscowości [17]. Prawdopodobnie huta ta istniała w dzisiejszej miejscowości Klementynowo (niem. Clementinenhof), położonej w okolicy Złotowa. Wyroby huty w postaci butelek, sygnowano również szklanymi pieczęciami, z wizerunkiem orła i inskrypcją GLAS FABRIK CLEMENTINOW [18]. W przypadku huty z Klementynowa mamy przykład dwojakiego znakowania szkieł przez jeden zakład. Wykorzystujący do podpisywania swym „imieniem” butelek zarówno pieczęcie, jak i umieszczane na dookolnej taśmie pogrubiającej wylew plakietki sygnaturowe.
Nierozpoznany pozostaje charakter plakietki sygnaturowej z inskrypcją BLUHM (Ryc. 1.1) z badań w Słaboszewie. Brak analogii nie zezwala na powiązanie jej z konkretną hutą lub zamawiającym butelki. Bluhm może być odpowiednikiem dość popularnego w Niemczech nazwiska. Za anonimowy trzeba uznać drugi egzemplarz plakietki sygnaturowej znaleziony w Pakości. Umieszczona podobnie jak pozostałe na dookolnej szklanej taśmie pogrubiającej wylew butelki, została wykonana niestarannie i jest nieczytelna.
Szczególnie interesujące w omawianym zbiorze są szklane plakietki sygnaturowe. W znaleziskach występują rzadziej niż pieczęcie. Z obszaru Polski znane są plakietki sygnaturowe z badań archeologicznych w Elblągu [19] i wspomnianym Zajezierzu, oraz nie publikowany egzemplarz z Torunia z oznaczeniem pojemności ¾ Q [20]. Na ich rzadsze stosowanie wpływ miał zapewne mniejszy wyraz przekazu zamieszczonej na plakietce informacji, niż w przypadku umieszczonego w eksponowanym miejscu odcisku szklanej pieczęci.
W przypadku powyższego zbioru nieznana pozostaje pojemność tak oznaczonych butelek. Nie w pełni odbita inskrypcja na pieczęci z Turu może wskazywać, iż pojemność butelki oznaczono w kwartach. Oznaczeń pojemnościowych nie umieszczono na drugiej pieczęci z Turu i plakietkach sygnaturowych. Pojemności jednej kwarty mogły odpowiadać butelki sygnowane powyższymi pieczęciami i plakietkami sygnaturowymi. Stosowana w ich przypadku pojemność 1 Berliner Quart, w latach 1772-1816 wynosiła 1,17 litra i obowiązywała w Prusach i Brandenburgii. W Polsce natomiast, w 1764 roku 1 kwarta równała się 0,94 l. Po roku 1816 1 Berliner Quart ((¾ Berliner Quart ≈ 0,86 l.) równała się 1,145 litra i była obowiązkowa dla Prus. W Saksonii od 1836, Bawarii 1868 i Meklemburgii od 1872 roku pojemność butelek określano wyłącznie w litrach [21].
Czas powstania omówionych odcisków szklanych pieczęci zamknąć można w przedziale od 4. ćwierci XVIII (plakietki), po 2. połowę XIX (pieczęcie) wieku.
Przypisy:
[1] A. Polak, Szkło i jego historia, Warszawa 1981, s. 234 i n, fot. 68; R. Kosler, Flasche, Bottle und Bouteile. Faszination eines Hohlglases, Ismaning 1998, s. 149 i nn; W. Van den Bossche, Antique glass bottles. Their history and evolution (1500-1850), wyd. II, Woodbridge 2001, ryc. 2, 3.
[2] R. Dumbrell, Antique wine bottles, wyd. 2, Woodbridge 1992, s. 29-32; R. Morgan, Sealed Bottles. Their History and evolution (1630-1930), wyd. II, Southampton1980, s. 77.
[3] K. Kovisto, The Finnish Glass Museum, Rihimaki 1981, fot. 10; G. i K Friese, Glasshütten in Brandenburg, Heimatkundliche Beiträge, z. 1, Eberswalde-Finow 1992, tabl. 3; R. Kosler, op. cit.; W. Van den Bossche, op. cit., fot. 316, 319.
[4] A. Gołębiewski, Znaki na nowożytnych butelkach szklanych ze Starego Miasta w Elblągu, Archaeologia Historica Polona, red. J. Olczak, t. 6, 1995, s. 186.
[5] G. i K. Friese, op.cit., s. 5-7.
[6] Zbiór szklanych odcisków pieczęci z badań Starego Miasta w Inowrocławiu na koniec 2006 roku liczył 36 egzemplarzy. Wśród nich są pieczęcie wykonane przez Glas Fabrik Clementienhof, Hammersche Glas Fabrik, Baeren Walde, Grunau/Grunthal, Glas Fabrik Thurmuhl.
[7] Za ich udostępnienie do publikacji serdecznie dziękuje Jarosławowi Kozłowskiemu i Marcinowi Woźniakowi z Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.
[8] Pieczęć i plakietki sygnaturowe z Pakości odkryto w trakcie prac archeologicznych prowadzonych na terenie klasztoru przez Czesława Sikorskiego w 1969 r. MJKI Nr inw. P 071-pieczęć okrągła o wym.: śr. 2,75 cm, grubość 0,15-0,4 cm. Umieszczona w miejscu przejścia korpusu w całości zachowaną szyjkę, zakończoną wylewem uformowanym na okap o wym.: wys. szyjki 12,5 cm, śr. zewnętrzna wylewu 2,7, śr. wewn. wylewu 1,9-2 cm, grubość ścianek butelki w miejscu przejścia szyjki w korpus 0,2 cm. Szkło oliwkowe, przejrzyste. W szyjce liczne drobne pęcherze gazowe i soczewkowate o max. długości przekraczającej 7,2 cm (uszkodzony). W masie szklanej ciała obce. Inskrypcja -THUR/MÜH[L]/?/I?/Q. Wykonana starannie; MJKI Nr inw. P 061-plakietka umieszczona na fragmentarycznie zachowanej szyjce butelki. Powierzchnia skorodowana, liczne wżery, złuszczenia. Na dookolnej taśmie pogrubiającej wylew odciśnięto plakietkę w kształcie wydłużonego prostokąta, zawierającego inskrypcję CLEMENTINOW. Wym.: max. zachowana wys. szyjki 9,35 cm, szerokość dookolnej taśmy 0,7-1,45 cm, śr. zewn. wylewu 2,1-2,2 cm, śr. wewn. wylewu 1,1-1,2 cm, Długość i szerokość inskrypcji 2,4 x 0,4 cm, grubość ścianek szyjki butelki 0,3 cm.; MJKI Nr inw. P 065-plakietka umieszczona na fragmencie wylewu butelki pogrubionego dookolną taśmą. Wykonana niestarannie, nieczytelna, uszkodzona i „rozmyta” – [...... ]50?.
[9] Odkryta w trakcie badań prowadzonych przez Czesława Sikorskiego w Słaboszewie na stan 1 w jamie X. MJKI Nr inw. Słaboszewo 61/15-koniczna szyjka butelki o wylewie pogrubionym dookolną taśmą. Na taśmie odciśnięta prostokątna plakietka sygnaturowa. Wykonana niestarannie, słabo czytelna inskrypcja– BLUHM. Wym.: max. wys. szyjki 12,1 cm, szer. szyjki pod dookolną taśmą 2,65 cm, szer. dookolnej taśmy 0,7-1 cm, długość i szer. plakietki 1,8x0,9/1 cm, śr. zewn. wylewu 3,1-3,5 cm, śr. wewn. wylewu 2 cm, grubość ścianek szyjki w pobliżu miejsca przejścia w korpus 0,35-0,4 cm.
[10] Znaleziona w trakcie badań archeologicznych w Karczynie na stan. 33A w 1998 r. prowadzonych przez Jarosława Kozłowskiego i Marcina Woźniaka. Odkryta została w wykopie VII, w trakcie odhumusowywania. Według relacji prowadzących badania, wiązać ją można ze zlokalizowanym m. in. na tym stanowisku XIX-wiecznym obozowiskiem kopaczy torfu. MJKI Nr inw. K-55/98-pieczęć okrągła, spłaszczona, o wym.: śr. 2,5-2,65 cm, grubość 0,2-0,3 cm.. Szkło oliwkowe, przejrzyste. Nieliczne drobne kuliste pęcherze gazowe. W centralnym polu pieczęci sześcioramienna gwiazda, wypełniona przecinającymi się liniami. Pod nią umieszczono numer serii No.6. W otoku nie w pełni odbity (za mała powierzchnia szklanego krążka) napis [GL]AS FAB THURMUHL.
[11] W. Boeheim, Statistischer Teil, [w:] L. Lobmeyr (wyd.), Die Glasindustrie, Stuttgart 1874, nr 307.
[12] W. Siwiak, XVIII wieczne butelki z ul. Pod Blankami 33 w Bydgoszczy, Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu, Bydgoszcz 2002, z. 7, s. 31, Tabl. II, nr 3-4, tenże, Inwentarz szklanych pieczęci z badań archeologicznych Starego Miasta i historycznych przedmieść Bydgoszczy, Bydgoszcz 2004, maszynopis.
[13] J. Woźny, Znaki na butelkach szklanych z XVIII-XIX wieku ze Starego Fordonu nad Wisłą, „Kw. HKM”, R.XLIX, 2001, nr 3, s. 250, Ryc. 1:4
[14] W. Siwiak, Znaleziska szklanych pieczęci, Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu, z. 9, Bydgoszcz 2004, s. 158.
[15] R. Popławski, Szklane pieczęcie, „Szkło i Ceramika”, 2004, nr 2, s. 27.
[16] W. Siwiak, Znaleziska, s. 159.
[17] K. Humbsch, Alte Glashütten in Polen, Neustrelitz 2002, s. 114.
[18] W. Siwiak, Znaleziska, s. 157-159, K. Humbsch, op. cit., s. 114, nr 1-4. Egzemplarze nie publikowane z badań Starego Miasta w Bydgoszczy i Inowrocławiu (w opracowaniu).
[19] A. Gołębiewski, op. cit., s. 200-201.
[20] A. Siwiak, Toruń stan. 448. Dokumentacja z nadzoru archeologicznego nad wymianą gazociągu w ulicy Podmurnej (Etap II), Bydgoszcz 2005, maszynopis Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu.
[21] W. Van den Bossche, op. cit., s. 27; L. Lichota, Aneks objaśniający XVIII-wieczne miary i wagi, [w:] J. Torzewski, Rozmowa o sztukach robienia szkła, reprint wyd. z 1785 r, red. J. Olczak, Jelenia Góra 2002, s. 173.
|
|
|
